Вісьбю

	Вісьбю
	швэдз. Visby
	; Выгляд на цэнтар Вісьбю з парку Альмедален
Герб Вісьбю
Краіна:	Швэцыя
Лэн:	Готлянд
Плошча:	12,44 км²
Насельніцтва (2015)
колькасьць:	23 402 чал.
шчыльнасьць:	1881,19 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	0498
Паштовы індэкс:	621 xx
Геаграфічныя каардынаты:	57°37′44.389″ пн. ш. 18°18′25.592″ у. д. / 57.62899694° пн. ш. 18.30710889° у. д.Каардынаты: 57°37′44.389″ пн. ш. 18°18′25.592″ у. д. / 57.62899694° пн. ш. 18.30710889° у. д.
	Вісьбю на мапе Швэцыі Вісьбю
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Вісьбю (па-швэдзку: Visby) — галоўны горад швэдзкага востраву Готлянд, цэнтар аднайменнага лэну. Найбольш захаваны ў Скандынавіі сярэднявечны горад, турыстычны цэнтар, які ўваходзіць у Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО. Насельніцтва — 23 402 чалавекі (на 31 сьнежня 2015 году).

Назва

Назва гораду паходзіць ад старажытнаскандынаўскага vi — (паганскае) месца для прынашэньня ахвяраў, і by — горад^[1] (у сучаснай швэдзкай мове сэнс гэтага слова зьмяніўся на «вёска», але ў іншых скандынаўскіх мовах, у т. л. гутнійскай, ён захаваўся).

Гісторыя

У VIII—X стагодзьдзях на ўзьбярэжжы Готлянду існаваў шэраг невялічкіх пасяленьняў, сярод якіх былі Копарсьвік, за 1 км на поўдзень ад сучаснага Вісьбю, і Густаўсьвік — за 2 км на поўнач ад гораду. У сярэдзіне XI стагодзьдзя пастаянная забудова зьявілася і на тэрыторыі самога Вісьбю^[2]. Паселішча хутка пачынае расьці, і ўжо ў 1140 годзе выбівае сваю манэту. Росту гораду спрыяў гандаль са швэдзкімі, дацкімі і рускімі валадарамі. У 1161 годзе Генрых Леў надаў Вісьбю дазвол на гандаль ва ўсёй тагачаснай Саксоніі. Адначасова пачынае нарастаць канфлікт зь немцамі за наўгародзкі рынак.

Толькі ў 1203 годзе Вісьбю ўпершыню згадваецца пісьмова: кроніка Генрыха Латвійскага гаворыць аб пілігрымах, якія вярталіся празь Вісьбю ў Інфлянты. Пры гэтым аўтар кронікі называе Вісьбю civitas — «буйны горад».

Ганзейскі пэрыяд

Ужо ў XIII стагодзьдзі Вісьбю быў важным горадам для набіраючай моц Ганзы. У гэты час даволі істотную частку насельніцтва гораду складалі этнічныя немцы, але рашаючую ролю ў гандлі гралі ўсё ж карэнныя готляндцы. Напрыканцы таго ж стагодзьдзя паміж Вісьбю і сялянамі Готлянду пачалася грамадзянская вайна. Адбылося гэта, хутчэй за ўсё таму, што ў 1285 годзе месьцічы былі вымушаныя падпарадкавацца каралю Магнусу Лядулёсу і павысіць падаткі, а таксама пабудаваць мытню для ўвозу сялянскіх тавараў. Паколькі готляндзкі порт знаходзіўся ў Вісьбю, гэта выклікала незадаволеннасьць з боку сялянаў. Магнус Лядулёс стаў на бок Вісьбю, і перамога засталася за горадам. У якасьці помсты сяляне зачынілі готляндзкі гандлёвы двор у Ноўгарадзе, што адмоўна паўплывала на прэстыж жыхароў усяго востраву, і з 1294 году галоўныя пазыцыі ў ганзейскім гандлі пачынае займаць Любэк.

Каля 1228 году манахі Ордэну дамініканаў заснавалі ў Вісьбю першы ў Швэцыі кляштар. У 1263 годзе было завершанае будаўніцтва сяміпавярховага г. зв. Лільегорнскага дому — найвышэйшага з захаваўшыхся ў сучасным Вісьбю сярэднявечных будынкаў. Яшчэ адным будынкам XIII стагодзьдзя зьяўляецца Старая аптэка.

У 1361 годзе Готлянд быў атакаваны дацкім каралём Вальдэмарам Атэрдагам. Спачатку жыхары Вісьбю пасіўна назіралі за тым, як готляндзкія сяляне церпяць паразу ад дацкіх кнэхтаў, а па сканчэньні гэтае бітвы дамовіліся з датчанамі аб тым, што здадуць ім горад бяз бою, у абмен на захаваньне ганзейскіх прывілеяў^[3]. Гэта дазволіла Вісьбю фармальна мець статус вольнага гораду. У 1391, 1394 і 1398 гадах Вісьбю быў разрабаваны піратамі (г. зв. Віталійскімі братамі). Тады ў 1398 годзе ўмяшаліся рыцары Тэўтонскага ордэну, якія прагналі віталійскіх братоў з востраву, але ў 1408 годзе, з мэтай гарантыі міру з Кальмарскай уніяй, прадалі ўвесь Готлянд, разам зь Вісьбю, дацкай каралеве Маргарыце.

У 1411 годзе кароль Эрык Памяранскі распачаў у Вісьбю будаўніцтва замку Вісбарг, у якім пасяліўся ў 1437 годзе. Ён вёў барацьбу супраць Ганзы, што адмоўна сказалася на разьвіцьці гораду і выклікала яго ізаляцыю.

Пасьля сярэднявечча

У 1525 годзе ўзьнік канфлікт паміж Любэкам і прыхільнікам скінутага дацкага караля Крыстыяна II, марскім афіцэрам Сёрэнам Норбю, рэзыдэнцыяй якога зьяўляўся ў той час замак Вісбарг: 12 верасьня, калі Норбю адсутнічаў у Вісьбю, любэкцы напалі на горад. Абаронцы Вісьбю падпалілі горад у чатырох месцах, каб ускладніць ворагу яго аблогу, а самі схаваліся ў замку. У выніку горад быў разрабаваны, а некалькі зь яго цэркваў пераўтварыліся ў руіны. Наступіўшы з гэтага часу і цягнуўшыйся да XVIII стагодзьдзя глыбокі заняпад не дазволіў месьцічам пазбавіцца ад руінаў і пабудаваць новыя будынкі. Гэта зьявілася адной з прычынаў, чаму ў наш час Вісьбю атрымаў турыстычную мянушку «гораду ружаў і руінаў».

У 1645 годзе, у выніку Брэмсэбрускага міру, Вісьбю становіцца швэдзкім, але ў 1675—1679 гадах быў зноў часова акупаваны датчанамі. У выніку паразы ў вайне са Швэцыяй, датчане былі вымушаныя пакінуць горад у 1679 годзе, але перад гэтым дацкі адмірал Нільс Юэль загадаў узарваць замак Вісбарг^[4].

У час Расейска-швэдзкай вайны, 22 красавіка 1808 году на Готлянд высадзіліся 2000 расейскіх вайскоўцаў, на чале з адміралам Мікалаем Бодзіска. 24 красавіка яны завалодалі Вісьбю. Бодзіска абвясьціў сябе генэрал-губэрнатарам Готлянду, узяўшы на сябе паўнамоцтвы ляндсгёўдынгу. Але ўжо 16 траўня на Готлянд высадзіліся войскі швэдзкага адмірала Уляфа Рудальфа Сэдэрстрэма, і Бодзіска адразу капітуляваў, пазьбегнуўшы праліцьця крыві^[5]. Ужо на наступны дзень расейцы пакінулі востраў. Да іх прыходу месьцічы ўжо пасьпелі адсьвяткаваць Пасху паводле грэгарыянскага каляндару, а потым расейцы адсьвяткавалі яе паводле юліянскага. Такім чынам, Сабор Вісьбю стаў першай у Швэцыі царквой, дзе сьвяткавалася расейская праваслаўная літургія.

З пачатку XIX стагодзьдзя пісьменьнікі і мастакі пачынаюць цікавіцца Вісьбю як гістарычным горадам, што да пачатку XX стагодзьдзя дало штуршок для разьвіцьця Вісьбю як турыстычнага цэнтру.

Сучасная гісторыя

У 1904 годзе на вуліцах Вісьбю зьявіліся вулічныя ліхтары. У 1910 годзе ў дамы месьцічаў быў праведзены газ, а ў 1925 годзе — вадаправод. З 1920-х гадоў насельніцтва ўнутры гарадзкога муру пачало зьніжацца, а па-за мурам — істотна расьці. У 1960 годзе была адчынена гарадзкая бібліятэка. У 1972 годзе ўлады зьбіраліся зьнесьці гістарычны квартал Эстэртуль (даслоўна Старая мытня), але ўпершыню спыталіся меркаваньня месьцічаў, якія ў выніку выказаліся супраць.

У 1968 годзе ў гарадзкім парку Альмедален упершыню ладзіўся Альмедальскі тыдзень^[6] — тыдзень, на працягу якога сустракаюцца прадстаўнікі розных швэдзкіх палітычных партыяў і арганізацыяў. З 1984 году штогод у жніўні ладзіцца вядомы далёка за межамі Швэцыі Сярэднявечны тыдзень^[7]. У 1995 годзе Стары горад быў уключаны ў Сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО (пад назвай Ганзейскі горад Вісьбю). У 1998 годзе была заснаваная Готляндзкая Вышэйшая школа, якая зь 1 ліпеня 2013 году стала часткай Упсальскага ўнівэрсытэту (пад назвай Кампус Готлянд).

22 верасьня 2001 году адкрылася Альмэдальская бібліятэка, а 14 красавіка 2007 году — кангрэс-гол, які атрымаў назву Wisby Strand Congress & Event Gotland.

Выдатныя мясьціны

Гарадзкі мур (XIII стагодзьдзе, працягласьцю 3,5 км, з 44 вежамі).
Катэдра
Руіны шэрагу сярэднявечных цэркваў:
- Царквы Сьвятой Тройцы, больш вядомай як Дротэн
- Царквы Сьвятога Духу
- Праваслаўнай царквы Сьвятога Мікалая, вядомай як Расейская царква
- Царквы Сьвятога Клемэнса
- Царквы Сьвятой Гертруды
- Царквы Сьвятога Георгія (або па-швэдзку: Ёрана)
- Цэркваў Сьвятога Яна і Сьвятога Пятра (або па-швэдзку: Ганса і Пэра)
- Царквы Сьвятога Якуба
- Царквы Сьвятой Катарыны (францішканская)
- Царквы Сьвятога Лаўрэнтыя (або па-швэдзку: Лярса)
- Царквы Сьвятога Міхала (або па-швэдзку: Мікаэля)
- Царквы Сьвятога Мікалая (дамініканская)
- Царквы Сьвятога Уляфа
Каля 150 сярэднявечных дамоў, сярод якіх Старая аптэка
Музэй Готлянду
Батанічны сад
Руіны кляштару Сульбэрга
Прыродны рэзэрў Гальгбэргет (даслоўна па-беларуску: Гара Шыбяніцаў)
Парк Альмедален

Галерэя

Катэдральны сабор Вісьбю
Руіны Царквы Сьвятога Мікалая, пабудаванай у 1230 г., згарэлай у 1525
У цэнтры Вісьбю
Порт Вісьбю
Вежа Круттурнэт
Набярэжная
Сярэднявечны завулак Фіскаргрэнд
Пляц Пакгусплян
Будынак Донэрскі Дом
Ваданапорная вежа
Частка Гарадзкога муру
Панарама цэнтральнай часткі гораду
Адэльсгатан — галоўная вуліца гораду са шматлікімі крамамі
Будынак «Струк’ярнэт» (даслоўна па-беларуску: Прас), у якім знаходзіцца блінная.

Крыніцы

^ Wahlberg, Mats (2003). Svenskt ortnamnslexikon. Uppsala: Språk- och folkminnesinstitutet (SOFI). sid. 352.
^ Andrén, Anders (2011). Det medeltida Gotland: en arkeologisk guidebok. Lund: Historiska Media. sid. 67-68.
^ Andersson, Ingvar (1950). ”Visbys dagtingan”. Sveriges historia. Stockholm: Natur och kultur. sid. 92, 94.
^ Unger, Gunnar (1909). Illustrerad svensk sjökrigshistoria: afsedd för undervisningen vid k. sjökrigsskolan. D. 1, Omfattande tiden intill 1680.
^ Brunius, Carl Georg (1864). Gotlands konsthistoria. D. 1. Lund: Berlingska. sid. 77.
^ http://www.helagotland.se/nyheter/artikel.aspx?articleid=3874647
^ http://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=94&artikel=305840

[1] Wahlberg, Mats (2003). Svenskt ortnamnslexikon. Uppsala: Språk- och folkminnesinstitutet (SOFI). sid. 352.

[2] Andrén, Anders (2011). Det medeltida Gotland: en arkeologisk guidebok. Lund: Historiska Media. sid. 67-68.

[3] Andersson, Ingvar (1950). ”Visbys dagtingan”. Sveriges historia. Stockholm: Natur och kultur. sid. 92, 94.

[4] Unger, Gunnar (1909). Illustrerad svensk sjökrigshistoria: afsedd för undervisningen vid k. sjökrigsskolan. D. 1, Omfattande tiden intill 1680.

[5] Brunius, Carl Georg (1864). Gotlands konsthistoria. D. 1. Lund: Berlingska. sid. 77.

[6] ttp://www.helagotland.se/nyheter/artikel.aspx?articleid=3874647

[7] ttp://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=94&artikel=305840

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]