Xartûm

Xartûm

الخرطوم
Xartûm الخرطوم
Bajar, bajarê mezin û federal capital
	الخرطوم
	Coat of arms
	Xartûm li ser nexşeyê;
	Xartûm
	Koordînat: 15°36′11″Bk 32°31′35″Rh / 15.60306°Bk 32.52639°Rh
Dewlet	Sûdan
Li beşa îdarî	Khartoum ;
Paytexta	Sûdan; Anglo-Egyptian occupation of Sudan ;
Qada rûerdê
• Giştî	30000 km2 (10.000 sq mi)
Bilindahî	382 m (1253 ft)
Nifûs	5.345.000 (2018)
Dem	UTC+2 ;
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Xartûm (bi erebî: al-Chartūm) paytexta welatê Sûdan e.

Erdnîgarî

Bajar li kêleka Nîlê Spî û Nîlê Şîn e. Navê al-Chartūm, "kurmê fîlan", li ser çemê ev derê, ku li girava Tutî ye tê hesibandin.

Gelhenasî

Nifûsa bajara Xartûmê 2,7 milyon niştecîh e û 8,363,915 niştecîh (hejmar 2007) di kombûna bi navçeyên Omdurman û El-Xartûm Bahriyê re hene. Bi wê ra jî, Xartûm bajarê herî mezin a pençêmîn gorî kombûna nifûsê de ye. Li gorî hesabên sala 2012an, yekîneya îdarî ya Xartûmê 5,827,729 nîştecîh jimartin da.^[1]

pêşveçûna nifûsê:

Sal	niştecîh^[2]
Sal	Bajar	Kombûn bi navçe
1907	69,349
1956	93,100	245,800
1973 (serjimarî)	333,906	748.300
1983 (serjimarî)	476,218	1,340,646
1993 (serjimarî)	947,483	2,919,773
2007 (hesabkirin)	2,207,794	8,363,915
2012 (hesabkirin)	2,682,431

Ji ber koçberiya gundewarî û bi gelemperî mezinbûna nifûsa li welêt, kombûna Xartûmê bi lez berfireh dibe. Ji bo sala 2050an, nifûsa 16 milyon niştecîh li herêma metropolê û ji bo 2100an jî 57 mîlyon niştecîhan tê pêşbînîkirin.^[3]

Dîrok

Xartûm di sala 1820an de ji aliyê Misiriyan ve di bin serokatiya Mihemed Elî (ku bi eslê xwe kurd bû)^[4] de weke kampeke leşkerî hatiye avakirin. Şêniyên herêmê zû li wir bi cih bûn da ku bazirganiya bi Misriyan re zêde bikin.^[5]

Di salên 1970 û 1980 de, Xartûm bû cihê bi sed hezaran penaberên ku ji pevçûnên li Çad, Etiyopya û Uganda digeriyan. Wan penaberan li zozanên mezin ên li derûdora bajêr bi cih bûne. Ji sala 1983an vir ve, ji ber şerê nû yê veqetîna Sûdana başûr û şerê Darfûrê, gelek kesên ji Sûdanê bi xwe jî koçber bûne.

Di 20ê Tebaxa 1998an de rêveberiya Clinton a Amerîkî fermana bombekirina kargeha dermanên Aş Şîfa ya li derûdora bajarê El Xatûm Behrî da, ji ber ku guman hebû ku pêkhateyên çekên kîmyewî li wir têne hilberandin.^[6]

Di Nîsana 2023 de, şerekî giran li Xartûmê di navbera artêşa Sûdanê û Hêzên Piştgiriya Bilez, paramîlîterekî ku ji aliya serokatiya Cîgirê Mihemed Hamdan Daglo re şêr dijî hikûmetê kirin.^[7]

Kalîteya jiyanê

Di rêzbendek ji sala 2018an ji bajarên dinyayê ji bo hêla kalîteya jiyanê ve, di nav 231 bajarên ku hatin lêkolîn kirin, Xartûm di rêza 227an de bi cih girt.^[8]

Binesazî

Pira Tutî jora Nîlê

Kolana kêlekî li Xartûm

Balafirgeha Xartûmê
Pir: Pira Al Mak Nimr, Pira Omdurman ya kevinar, Pira An Nil el Azraq, Pira Kubir, Pira Tutî
Stadyûma Xartûmê

Çavkanî

^ "Statitics of Sudan's Capital metropoly". Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 29 kanûna pêşîn 2011. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
^ "World Gazetteer: Sudan - die wichtigsten Städte". web.archive.org. 30 îlon 2007. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 30 îlon 2007. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
^ "Africa at the year 2100" (PDF).
^ "Welcome to Kurdistan Boards-Muhammad Ali Dynasty of Egypt and Sudan is a Kurd". Welcome to Kurdistan Boards (bi îngilîziya brîtanî). 4 kanûna paşîn 2013. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.
^ Robinson, Arthur E. (1925). "The Conquest of the Sudan by the Wali of Egypt, Muhammad Ali Pasha, 1820-1824". Journal of the Royal African Society. 25 (97): 47–58. ISSN 0368-4016.
^ "The Nonproliferation Review: Chemical Weapons in the Sudan: Allegations and Evidence". ciaotest.cc.columbia.edu. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.
^ "Sudan: EU-Botschafter in seiner eigenen Residenz angegriffen". FAZ.NET (bi almanî). 17 nîsan 2023. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.
^ "Redirecting..." mobilityexchange.mercer.com. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023. {{cite web}}: Çavkanî sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)

[1] "Statitics of Sudan's Capital metropoly". Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 29 kanûna pêşîn 2011. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

[2] "World Gazetteer: Sudan - die wichtigsten Städte". web.archive.org. 30 îlon 2007. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 30 îlon 2007. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

[3] "Africa at the year 2100" (PDF).

[4] "Welcome to Kurdistan Boards-Muhammad Ali Dynasty of Egypt and Sudan is a Kurd". Welcome to Kurdistan Boards (bi îngilîziya brîtanî). 4 kanûna paşîn 2013. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.

[5] Robinson, Arthur E. (1925). "The Conquest of the Sudan by the Wali of Egypt, Muhammad Ali Pasha, 1820-1824". Journal of the Royal African Society. 25 (97): 47–58. ISSN 0368-4016.

[6] "The Nonproliferation Review: Chemical Weapons in the Sudan: Allegations and Evidence". ciaotest.cc.columbia.edu. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.

[7] "Sudan: EU-Botschafter in seiner eigenen Residenz angegriffen". FAZ.NET (bi almanî). 17 nîsan 2023. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023.

[8] "Redirecting..." mobilityexchange.mercer.com. Roja gihiştinê 12 tîrmeh 2023. {{cite web}}: Çavkanî sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]