Speyerer Dom

Daer Ardickel baut der Palz iss in Pälzisch

De Speyerer Dom (uff pälzisch: Schpayra Dum) is die Kathedral vum Bischdum Schpayer. Es is die greeschd romanisch Kaerich uf de gonzi Weld un die Parrkaerich vun de Mariä-Himmelfaard-Dumparrai.

Gschichd

Oogfange hot dn Schpayra Dum de saalsche Kaisa Kunrad II, deselwe, wu – wie mer on de Limbursch lese konn – am selwe Morsche es Kloschder Limbursch gegrind hot. Er wolld de weldgröschde Dum iwwahaubd baue. Die Hischdoorischer sache, es weer um die 1030 gewäsd.

Oigewaihd worre is de Dum awwä erschd anno 1061 vum Konrad saim Enggl Hainrisch IV. Awwer däm hod dä Bau ned gfalle un do hoddan schun noch 20 yaahr glai wieda umbaue geloßd: Es Middlschiff hod schdad nere flachi Holzdegg ä nachlnaiis Graizgrad-Gewölb griechd, die Oschdääl hodda ummoddle geloßd un auße hodda die Zwäschgalerie druffsedze geloßd. Die Tirm hen aach nai gemachd werre misse, awwe druzdäm is 1106 alles fäddisch gewäßd, es woa de greeschde Bau vum gonze Owendlond: 134 m lang un 33 m hoch.

On Woihnachde 1146 hoddä Bernard vun Clairvaux, Abd vun de Zischdärziensa, midnärä woddgewaldisch Bredischd de Kenisch un ä paa dausnd Riddar fer de zwädde Graizzuch geworbe.

Alle Gebott hoddä Dum gebrennd, awwees Schlimmschde waa anno 1689, wie em XIV Luui sai Marodöre im Griesch um die Pälzer Äbbfolsch die gonz Kuapalz vun vunn bis hinne un graiz un gwea oogebrännd un bladd gemachd hen. Do hen ses gonze Weschdwääg weschgschbrengd, die gonze Bedder un all des Zaisch, wu die Laid nai gebrung hen, wail se geglaabd hen, doo weas sischa, des hen se abgfaggld un nunnegebrännd bis uf die Maure. Erschd in de Midd vum achdzehnde Yaahrhunnert hods Geld gelongd fer widder uffzebaue. Des hod donn em Neumanns Baldasaa soin Eldschder, de Franz Ignaz Michael, iwwanumme un in fainschdm Barock ausgfiad, sogaa mid zwää Obelisge voa die Egge.

Awwer es hod ned long guudgeduun, wie die fronzeesisch Rewoluzion kumme is, hodde Mob getobt un grad widder alles pladd gemachd. De Napoleon hod don soi Geläsch un soi Pead un dännä iia Fudda do noigschdelld.

1806 hod de Dum sogaa abgeriß wern solle, awwer do waa de Määnzä Bischof Joseph Ludwig Colmar davoa.

Erschd nodäm daß die Palz zu Bayan kumme is, hod de Kenisch Max de Dum als Bischofskersch herrichde un nai waihe geloßd. De Wäschdbau vun haid is 1854-1858 vun Hainrich Hübsch gebaud worre. De Kenisch Ludwisch I hod donn den Johann vun Schraudolph inne alles mid Nazarena-Fresge ausmale geloßd.

Die greeschd Reschdaurierung is schließlisch 1957 oogfang worre. In äänzelne Edabbe sin die nazarensche Fresge ausm 19. Yaahrhunnert foadkumme, die Pailer mid Bedong ausgschbrizd worn, die Beede diefa gelechd worre uf ija ald Niwo, die Fassade sin wida romanisch und iwwahaubd is meglischd alles wieda wie orischinal. 1971 sin die Awaide fäddisch gewesd.

Awwee schun 1996 gings vun naijem loos: De Dum wäd grundleschnd räschdauriad! Dodefär hodmär schun 1995 dän "Dombauverein Speyer" gegrind. Bis Juni 2007 sin fär die Räschdaurierung 15,1 Millione Euro ausgäwwe worn un mär räschnd mid 26 Millione Euro bis 2015.

Aaschidegdur

Dumbau

Gsamdläng: 134 m
Hee vum Middlschiff: 33m
Brääd vum Middlschiff: 14 m
Brääd vum Longhaus: 37,62 m
Hee vun de Oschdtirm: 71,20 m
Hee vun de Weschdtirm: 65,60 m

Nodäm dosse noo de Andike nimmi gewißd hen, wie daß mer ä Gewölbe konschdruiere muß, hen se in de Romanig mid gäänere Donnegewölbe oogfange. Im Dum hen ses don gschaffd, fer die Saideschiff sogaa Graizgewölbe zu baue un die hen se schbäda aach fers Middlschiff gnumme. Dodefär hon se misse die Wend vaschdäge un do hen se auße owwe die Zwerschgalerie oigfiad, wu iwwa die gonzi Leng unnäm Dach longgehd. Des Graizgewölb hod ä gonz naies Raumgfiel gebrung un schun oogfange, uff die Goodig hiezuwaise.

Gribda

Die Gribda liechd unner Absis un Gweaschiff un is die greeschd romanisch Soilehall vun de gonzi Weld. Fäas ä bißje schee z'mache hod mer - wies selmols iewlisch waa - fer die Soile dänn geele Sondschdoi vum Odewald un dänn roude vun de abwegslnd iwwanonna gsezd.

Gewaihd worre isse 1041, awwee alsä "Unnäkäsch", die Grewa waan zwische de Dräbbe (Konrad II) un im Middlschiff voam Leddna (die onnän), s'sin äschd om Oofang vum 20. Jh. in die Gribda kumme. Haid lije do

Konrad II. († 1039) un soi Fraa Gisela vun Schwaben († 1043)
Heinrich III. († 1056), em Konrad II. soi Sohn
Heinrich IV. († 1106), em Heinrich III. un soine Fraa Bertha († 1087) iian Sohn
Heinrich V. († 1125), em Heinrichs IV. soi Sohn
Kaiserin Beatrix († 1184), em Friedrich Barbarossa soi zwäddi Fraa, und dänne iian Dochda Agnes († 1184)
Kenisch Philipp vun Schwaben († 1208), em Friedrich Barbarossa soi Sohn
Kenisch Rudolf vun Habsburg († 1291)
Kenisch Adolf vun Nassau († 1298)
Kenisch Albrecht vun Österreich († 1308), em Rudolfs vun Habsburg soi Sohn
- dodezu finf Bischöf
  - un donn noch onnere Knoche, wu mer ned saache gekennd hod vun wäm dasse sin.

Sunschdiches

De Dumnapp im Weschde vum Dum waa die Grenz zwische Dumfraihaid unde frai Raischdadt Schbaya. Wean ärraischd hod, dea schdand unnäm Bischuf soim Räschd un waa sischer voa Vafolschung aus de Schdadt. Bis dohie gald aaches Frai Gelaid dorsch die Schdadt färn naie Bischuf - un es Gelaidräsch fär die Schdadt. De nai Bischuf hodon de Napp mid Woi fille gemißd, des sin guud 1⅓ Schdika (3260 Schoppe odder 1580 l), unän jeda hod frai drinke gedärfd.

De Ölbärsch waa mol inde Mid vunärm Kraizgong gschdanne, där wu jezad fod is. Schpäda, nódäm daß de Kraizgon längsch fod waa, hod mär Iwwa de Ölbärsch ä Dach gsezd un die Figure värvolschdännischd. Innedrin isä winzisch Kabellsche, wu äm Hailisch Äzengl Mischael gewaihd is.

Saidm 30. Okd. 1981 is de Schbayra Dum als Wäldkulduaärbe onäkannd.

Lideradur

(uff hochdeitsch)

Anton Doll: Überlegungen zur Grundsteinlegung und zu den Weihen des Speyerer Domes. In: Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte 24, 1972, S. 9–25
Hartmut Jericke: Der Speyerer Dom und seine Bedeutung als zentrale Grablege des abendländischen Kaisertums im 12. Jahrhundert. In: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins 154, 2006, S. 77–110

(uff englisch)

Cole, Emily, The Grammar of Architecture, Bulfinch Press, Little, Brown and Co., 2002, Boston, USA, ISBN 0-8212-2774-2
Stalley, Roger: Early Medieval Architecture, Oxford University Press, Oxford, Great Britain, 1999, ISBN 0-19-210048-3
Radding, Charles M. and Clark, William W.: Medieval Architecture, Medieval Learning: Builders and Masters in the Age of Romanesque and Gothic, Yale University Press, New Haven and London, 1992, ISBN 0-300-04918-8 quoting Horn, W: On the Origins of the Mediaeval Bay System, Journal of the Society of Architectural Historians 17 (1958): 2-23.

Lings

(uff hochdeitsch)

(uff englisch)

Commons: Speyer Cathedral – Pikder, Videos unn/odder Audiofeils