Ванкувер

Ванкувер; Vancouver
	— Ҡала —
	; Ванкуверҙың үҙәк кварталдары
	; Герб
	Координаты: 49°18′08″ с. ш. 123°06′26″ з. д.HGЯO
Управление
Ил	Канада
Провинция	Британия Колумбияһы
Хәҙерге статусы	1886
Мэр	Грегори Робертсон
Демография
Халҡы	631 486;; ҡала агломерацияһы сиктәрендә:; 2 463 431 чел. (2016)
Тығыҙлығы	5 492,6 чел./км²;; ҡала агломерацияһы сиктәрендә:; 802,5 чел./км²
Этнохороним	ванкуверлы, внкуверлылар
Тел	инглиз; француз
География
Майҙаны	114,67 км²
Сәғәт бүлкәте	-8 (-7 йәйен)
Телефон коды	604 и 778
Веб-сайт	http://vancouver.ca/

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Ванкувер (мәғәнәләр).

Ванку́вер (ингл. Vancouver) — Канаданың көнбайыш яр буйындағы ҡала, Британия Колумбияһы провинцияһының иң ҙур һәм илдә ҙурлығы буйынса өсөнсө тораҡ пункт. 2010 йылда Ванкуверҙа Ҡышҡы Олимпия уйындары уҙғарыла. The Economist британ баҫмаһының Economist Intelligence Unit (EIU) тикшеренеү төркөмө Ванкуверға өс тапҡыр (2005, 2007, 2009 йылдарҙа) «Ерҙең иң яҡшы ҡалаһы» исемен бирә^[1]^[2]^[3].

Ҡала халҡының иҫәбе — 631 486 кеше (2016 йылға ҡарата). Ҙур Ванкувер (Greater Vancouver) агломерацияһында 2 463 431 кеше (2016 йылға ҡарата) йәшәй — был Канадала ҙурлығы буйынса өсөнсө ҡала агломерацияһы. Ванкувер этник һәм лингвистик яҡтан илдең иң төрлө яҡлы ҡалаһы булып тора — халҡының 52% инглиз телен үҙенең туған теле тип иҫәпләмәй^[4].

Тарихы

Археологик тикшеренеүҙәр буйынса, төп халыҡтар хәҙер Ванкувер биләгән территорияла 8000 алып 10 000 йыл элек йәшәй башлай. Бында Масквим (Musqueam Indian Band), Сквомиш (Squamish people) һәм Тслеил-Вотут (Tsleil-Waututh First Nation) ҡәбиләләренең торамалары булған.

Буласаҡ мегаполис урынлашҡан Беррад ҡултығы яр буйҙарын 1791 йылда өйрәнеүсе тәүге европалы — испан диңгеҙсеһе Хосе-Мария Нарваес була. 1792 йылда бында инглиз капитаны Джордж Ванкувер була, аҙаҡ уның хөрмәтенә ҡаланы атайҙар.

1858 йылғы Фрэйзер йылғаһы үҙәнендәге «алтын биҙгәк», бында 25 меңдән ашыу мәғдән сығарыусыларҙың килеүенә килтерә. Һөҙөмтәлә Нью-Уэстминстер ҡалаһы нигеҙләнә, хәҙер ул Оло Ванкувер агломерацияһы составына инә.

1867 йылда иглиз диңгеҙсеһе Эдвард Стамп тарафынан асылған лесопилка тирәһендә, аҙаҡ Ванкувер исемен алған Гастаун (ингл. Gastown) торамаһы формалаша башлай. Лесопилка хәҙерге Dunlevy Avenue урамының төньяҡ осонда урынлашҡан булған, уның хужалары алышынғас тарихҡа Hastings Mill исеме аҫтында инә. 1870 йылда колониаль хөкүмәт Гастаунды Гранвилль тип үҙгәртә.

1884 йылда Канада тымыҡ океан тимер юлының аҙаҡҡы пункты тип Гранвиль һайлана. 1886 йылда Гранвилдең исеме Ванкувер тип үҙгәртелә һәм уға ҡала статусы бирелә. 1887 йылда тимер юл һалынып бөтә һәм ҡалаға поездар йөрөй башлай. Был ҡаланың бик етеҙ үҫешенә этәргес булып тора. 1886 йылда ҡала халҡының һаны 1000 кеше, 1891 йылда — 14 000 кеше, 1901 йылға ҡарай — 26 000 кеше, 1911 йылға ҡарай — 100 000 кеше була.

Физик-географик характеристика

Экосистемаһы

Инглиз ҡултығы яр буйҙарындағы пальмалар

Ванкуверҙың үҫемлектәр донъяһы башта уртаса дымлы урмандар менән күрһәтелгән, улар ылыҫлы ағастарҙан, сағандан, ольханан һәм шулай уҡ ҙур һаҙлыҡлы территорияларҙан тора^[5]. Ылыҫлы ағастар бигерәк тә Британия Колумбияһының яр буйы райондарында таралған^[6].

Бөтә Ванкувер буйлап үҫкән үҫемлектәр һәм ағастар ҡитғаның төрлө өлөштәренән һәм хатта Тымыҡ океан аша Көнсығыш Азиянан килтерелгән. Ҡалала пальмаларҙың төрлө төрҙәре һәм күп һанлы башҡа экзотик үҫемлектәр үҫә, улар араһында чили араукарияһы, япон сағаны, магнолия, азалия һәм рододендрон бар. Ҡайһы бер рододендрондар, ҡырыҫыраҡ климатлы райондарҙан килтерелгән башҡа төрҙәр кеүек, ғәйәт ҙур ҙурлыҡҡа тиклем үҫә. Күп кенә урамдар буйлап сакураның төрлө сорттары үҫә, уларҙы ҡалаға 1930-сы йылдарҙа Япония хөкүмәте бүләк итә^[7].

Климаты

Ванкувер климаты уртаса, йылы. Йәйге айҙарҙан башҡа, яуым-төшөм күп була. Ҡыш йомшаҡ һәм ямғырлы. Ҡағиҙә булараҡ, йәйге айҙар сағыштырмаса ҡоро һәм йылы, июль-августта уртаса ҡоролоҡ күҙәтелә. Йылдың башҡа ваҡытында, бигерәк тә октябрҙән мартҡа ҡәҙәр яуым-төшөм күп була.

Ричмондта Ванкувер аэропорты мәғлүмәттәре буйынса яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары 1199 мм тәшкил итә, шул уҡ ваҡытта яуым-төшөмдөң фактик кимәле рельеф үҙенсәлектәренә бәйле

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	15,3	18,4	19,4	25,0	30,4	30,6	31,9	33,3	29,3	23,7	18,4	14,9	33,3
Уртаса максимум, °C	6,1	8,0	10,1	13,1	16,5	19,2	21,7	21,9	18,7	13,5	9,0	6,2	13,7
Уртаса температура, °C	3,3	4,8	6,6	9,2	12,5	15,2	17,5	17,6	14,6	10,1	6,0	3,5	10,1
Уртаса минимум, °C	0,5	1,5	3,1	5,3	8,4	11,2	13,2	13,4	10,5	6,6	3,1	0,8	6,5
Абсолют минимум, °C	−17,8	−16,1	−9,4	−3,3	0,6	3,9	6,7	6,1	0,0	−5,9	−14,3	−17,8	−17,8
Яуым-төшөм нормаһы, мм	154	123	114	84	68	55	40	39	54	113	181	176	1199
Һыу температураһы, °C	8	8	8	10	12	13	14	14	13	11	9	8	11
Сығанаҡ: Environment Canada, World Climate Guide

Халҡы

Ванкуверҙың бик күп һанлы булмаған төп халҡы составында инглиз-канадалылар өҫтөнлөк итә. Ҡалала иммигранттар һаны йылдам арта бара, улар сығышы менән башлыса Көньяҡ-Көнсығыш Азия илдәренән. Ванкуверҙа майҙаны буйынса ҙур ғына ҡытай кварталдары бар. Төньяҡта, тауҙарҙа барлыҡҡа килгән яңы фешенебель торлаҡ районы башлыса япон һәм ҡытай стилендә төҙөлгән, сөнки бында күп кенә байҙар Гонконгтан килеп урынлашҡан.

Йылдар буйынса Ванкувер халҡының иҫәбе (кеше)^[8]^[9]^[10]
Йыл	1891	1901	1911	1921	1931	1941	1951	1961	1971	1981	1991	2001	2006	2011
Ванкувер	13,709	26,133	100,401	117,217	246,593	275,353	344,833	384,522	426,256	414,281	471,644	545,671	578,041	603,502
Ҙур Ванкувер	21,887	42,926	164,020	232,597	347,709	393,898	562,462	790,741	1,028,334	1,169,831	1,602,590	1,986,965	2,116,581	2,313,328

Иҡтисады

Ванкувер илдең иң ҙур сәнәғәт үҙәктәренең береһе булып тора^[11]. Ҡала порты — Канадалағы иң ҙуры һәм иң диверсифицирланғаны, уның сауҙа әйләнеше йылына 75 млрд. ашыу канада долларына барып етә^[12]. Ванкуверҙа урман әҙерләүсе һәм файҙалы ҡаҙылмалар сығарыусы компанияларҙың штаб-фатирҙары урынлашҡан. Һуңғы йылдарҙа программа обеспечениеһы, биотехнологиялар, һәм шулай уҡ йылдам үҫешә барған киноиндустрияның мөһим үҙәктәренең береһе булып бара^[13].

Ванкуверҙың гүзәл урында урынлашыуы уны туризм өсөн төп урындарҙың береһенә әйләндерә. Туристар ҡала баҡсалары һәм парктары (Стэнли паркы, Королева Елизавета паркы, Ван Дусен ботаника баҡсаһы һ.б.) шулай уҡ ҡаланы уратҡан океан, тауҙар һәм урмандар буйлап йөрөйҙәр. Йыл һайын миллиондан ашыу кеше круиз караптарында Ванкувер аша үтә^[13].

Транспорты

Ванкувер үҫешкән ер өҫтө транспорт системаһына эйә, был системаға автобустар, троллейбустар, ҡала яны пассажир тимер юл линияһы (West Coast Express), ер өҫтө еңел метроһы (SkyTrain) һәм пассажир паромы (SeaBus) керә. Шулай ҙа Ванкувер йәмәғәт транспорты үҫешенең кимәле буйынса илдең башҡа ҡалаларынан ҡалыша. Ҡала һәм ҡала яны ер өҫтө траспортының ҙур өлөшө «Транслинк» дәүләт компанияһы тарафынан хеҙмәтләндерелә.

SeaBus пассажир паромы Беррад ҡултығы аша яҡынса 15 минут эсендә үтеп, ҡала үҙәген Норт-Ванкувер (Төньяҡ Ванкувер) ҡалаһы менән тоташтыра. Паром маршруты һәр береһенә 400-әр кеше һыйҙырышлы ике судно менән хеҙмәтләндерелә, улар Британия Колумбияһында 1976 йылда төҙөлгән. Шулай уҡ Ванкуверҙа SkyTrain поездары йөрөй, ул донъялағы еңел тиҙ йөрөшлө метролары араһында тулыһынса автоматлаштырылған иң оҙон транспорт системаһы булып тора.

Ванкувер халыҡ-ара аэропорты (ИАТА коды: YVR, ИКАО коды: CYVR) Фрэйзер йылғаһы дельтаһы утрауында, ҡала үҙәгенән көньяҡҡа табан яҡынса 15 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Бихисап авиакомпаниялар Ванкуверҙан илдең башҡа калаларына, АҠШ, Европа, Азия һәм Океанияға көндәлек рейстар яһайҙар.