Тамхи

Тамхинай сэсэг

Тамхи

Тамхи (ᠲᠠᠮᠠᠬᠢ) — үнгэ ногоон, набша томо нэгэн зүйл үбһэн ургамалые хатаажа болбосоруулан, хэршэн талхалжа татаха, үнэрлэхэдэ бэлэн болгоһон зүйл юм. Татаха гү, али үнэрлэжэ, зажилжа хэрэглэхэдэ зорюулһан мансууруулха, нүлөөтэй, өөрһөөн хараата байдал үүсхэн донтуулха үйлэшэлгэтэй бодос агуулһан нэгэ түрэлэй хорон юм.

Элүүр энхэ

Тамхида 4800 тухай түрэлэй химиин бодос, нэгэдэл байдаг ба энэһээ 250 хорото хабдар бии болголгые нүлөөлдэг туйлай аюултай хорото бодос байдаг ажа. Тамхида байдаг никотин гэһэн бодос донтуулдаг үйлэшэлгэтэй ушарһаа тамхида нэгэ оршохобол тэрэнһээ гараха амаргүй болодог. Никотиниинь маша хүсэтэй даһал үүсхэдэг хорото бодос. Ганса нэгээр татажа эхилжэ байгаад бэе махабад тэрэндэ даһажа тамхигүйгээр байжа шадахагүй болгодог. Донтохо гэдэгынь бэе болон сэдьхэл зүйн хубида ямар нэгэн зүйлһээ хамааралтай болохо, тэрэниие байнга шаардахые хэлэнэ. Нэгэ шэрхэг сигаретэдэ байгаа никотинай үйлэшэлгэ хүнэй бэедэ 8 саг хүрэтэр байдаг ба үйлэшэлгэнь дууһабал хүнэй бэе, сэдьхэл тэрэнэйгээ үгылжэ тамхи татахаһаа аргагүй байдалда хүргэдэг ушарһаа хүсэһэн үедээ амархан хаяжа болодоггүйн шалтагааниинь болодог. Шухам энэл бодос тамхи үйлэдбэрилэгшэд, наймаашадай ашаг олохо ганса зэбсэгынь болодог.

Түүхэ

Сенегалдахи тамхи татагша эхэнэр

1492 онд Итали, Испани далайгаар ябагша Кристофер Колумб Америкэдэ аялжа ябахадаа Карибын Апавак зон томо набшые ороожо, «Табаго» гэхэ гуурһанда хиин татахые анзаарба. Тиимэһээ Колумбын багынхан тамхинай хэрэглээе анха Испанида нэбтэрүүлһэн юм. Эхин үедээ тамхиие булшархайн тахал, архаг толгойн үбшэн, бэеын хүсэнэй ажалай үбшэн, астма, хорото хабдар зэргые илааршуулхын тулада ашагладаг байба. Гэбэшье 100 жэлэй дараа гэхэдэ тамхи татахань юрэдын хэрэглээ боложо хубирһан гэдэг.

1612 ондо Британи колони болохо Вирджиниин Джеймстаунда зэрлиг тамхинай ургамалые ургуулжа эхилһэн болоод энэнеэ Англи улас руу экспортлодог байгаа. Удалгүй арай зөөлэн түрэлэй тамхинай ургамалаар Европын заха зээлые хангахын тулада баруун Энэдхэгтэ ургуулжа эхилһэн байна. Колони уласууд дахи тамхинай таряалалта үндэр ашагтай байһан гэдэг. Тиимэһээ түүхэшэд «Хэрбээ тамхинай таряалалта байгаагүй һэн бол Хойто Америкэдэхи Англиин колонизацилга нуран унаха байһан юм» гэжэ тэмдэглэһэн бололтой.

1614 ондо набшан тамхинай үлгы болоһон Испаниин Сивилья хотын гуйраншад сигаретые анха һэдээ. Гуйраншад тамхинай үртэһые суглуулан сааһанда ороожо татадаг байһаниинь сигаретын үүсхэл байба.

1 — портсигар ба сигарай хайшалхын гильотина; 2 — сигара; 3 — гуурһа; 4 — кальян; 5 — тамхи гасуур; 6 — бульбулятор (бонг)

1776 он гэхэдэ тамхинай таряан талмай Вирджиниһаа хойто Каролина, Миссиуриин баруун тала хүрэтэр хүрээеэ тэлэһэн байгаа. Ушарынь Бритаиншууд тамхинай таряалалтын хүрээг улам үргэжүүлхын тулада хоригдолнууд болон үрэтэй хүнүүдые ажаллуулһан ажа. Богоолнууд эзэдтээ али болохо томо талмайда ехэ хэмжээнэй тамхи таряалжа, 5-12 жэлэйхи хүлһэн хүдэлмэриие зорюулһанай эсэстэ эрхэ сүлөөтэй болодог байгаа.

1864 оной үедэ Огайо можын нэгэн таряашан хлорфилгүй тамхи гарган абажа тэрэнэйхи сагаан тамхи гэжэ нэрлэбэ. Тэрэ тамхинь оршон үеын хэб маягай тамхинай бии бололго загбарынь болоһон юм.

XIX зууные хүрэтэр хамарай тамхи, набшан тамхи, дүнсэ тамхи онсогой байра һуури эзэлһээр байба.

1853—1856 оной хоорондо Британиин сэрэгүүд байлдажа байха үедээ Түрэгүүдһөө анха сигаретэ тамхиие оложо мэдэбэ. Тэдэ гаанһаар татахань набшан тамхиһаа хамаагүй эбтэйхи болохые ажаглажа, уламаар хэрэглэжэ заншаһан байдаг.

1861—1865 ондо болоһон эрхэтэнэй дайнай дараа Америкэдэ сигаретэ ехэхэн дэлгэрһэншье гар аргаар ороожо хэдэг байһан болохоор маша үндэр үнэтэй байһан гэдэг.

1880 ондо Америкын зохёон бүтээгшэ Джеймс Бонсак сигаретэ ороогшо машиные бүтээһэнээр иимэ тамхинай үнэ нилээд буураа. Уг машина сагта 10.000 шэрхэг тамхи ороохо хүсэн шадалтай байгаа.

1919 он гэхэдэ сигаретэ набшан тамхиһаа үлүү алдартай болобо.

1960-аад он хүрэтэр гү, али тамхиие «Хүнэй эрүүл мэндэдэ хоротой» гэжэ анхааруулха хүрэтэр тамхи татагшадай тоо жэлһээ жэлдэ үдхэжэ байгаа.

Реклама

• 
  Беломорканал сигаретэ
• 
  Ганс Руди Эрдт: Problem Cigarettes, 1912
• 
  Франциин Будаһан ханын реклама
• 
  Мюнхендэхи тамхинай яармаг
• 
  Түрэг "Мурад" сигаретэ 1918
• 
  "Египтын Тэнгэринүүд" сигаретэ 1919

Таралга

Нэгэ хүндэ ногдохо тамхи дэлхэйн хэрэглээнэй оронууд (наһанда хүрэгшэд, 2007 оной мэдээсэл)

Россиин дундажа нэгэ хүндэ жэлдэ татадаг тамхинай тоогоор дэлхэйн долоодохи шанһаанда орожо байна. Энэ үзүүлэлтын лидер Греци байна (жэлдэ нэгэ хүндэ 3000 үлүү сигаретэ). Гэһэншье 2012 оной һүүлээр Росси дэлхэйн гурбадахи томо заха байна..

Таряалга

Эгээн ехэ тамхи үйлэдбэрилэгшэд, 2012
Улас орон	Үйлэдбэрилгэ (тонно)	Тайлбари
БНХАУ	3,200,000
Энэдхэг	875,000	Ф
Бразил	810,550
Америкын Нэгэдэһэн Улас	345,837
Индонези	226,700
Малави	151,150
Аргентина	148,000	Ф
Танзани	120,000
Зимбабве	115,000	Ф
Дэлхэй	7,490,661.35	A
Тайлбаригүй = албан ёһоной мэдэсэ, Ф = НҮБ-ын ФАО тоосоо, A = Дүүргэгшэ.

Зураг

• 
  Вирджинида үргэн набшатай тамхи
• 
  Польшодохи тамхинай таряалга
• 
  Хойто Польшын тамхинай сэсэгүүд
• 
  Хойто Каролинын тамхинай сэсэгүүд
• 
  Хойто Каролинын тамхинай таряалга
• 
  Һавана, Кубадахи тамхинай таряалга, c. 1921-1939

Холбооһон

• Рамочная Конвенция ВОЗ по борьбе против табака
• Курение при грудном вскармливании Архивировалһан 8 таба һара 2015 оной.

Ном зохёол

• Benedict, Carol. Golden-Silk Smoke: A History of Tobacco in China, 1550-2010 (2011)
• Brandt, Allan. The Cigarette Century: The Rise, Fall, and Deadly Persistence of the Product That Defined America (2007) (
• Breen, T. H. (1985). Tobacco Culture. Princeton University Press. ISBN 0-691-00596-6. Source on tobacco culture in 18th-century Virginia pp. 46–55
• Burns, Eric. The Smoke of the Gods: A Social History of Tobacco. Philadelphia: Temple University Press, 2007.
• Collins, W.K. and S.N. Hawks. "Principles of Flue-Cured Tobacco Production" 1st Edition, 1993
• Cosner, Charlotte. The Golden Leaf: How Tobacco Shaped Cuba and the Atlantic World (Vanderbilt University Press; 2015)
• Fuller, R. Reese (Spring 2003). Perique, the Native Crop. Louisiana Life.
• Gately, Iain. Tobacco: A Cultural History of How an Exotic Plant Seduced Civilization. Grove Press, 2003. ISBN 0-8021-3960-4.
• Goodman, Jordan. Tobacco in History:The Cultures of Dependence (1993), A scholarly history worldwide.
• Graves, John. "Tobacco that is not Smoked" in From a Limestone Ledge (the sections on snuff and chewing tobacco) ISBN 0-394-51238-3
• Grehan, James. Smoking and "Early Modern" Sociability: The Great Tobacco Debate in the Ottoman Middle East (Seventeenth to Eighteenth Centuries). The American Historical Review, Vol. III, Issue 5. 2006. 22 March 2008 online
• Hahn, Barbara. Making Tobacco Bright: Creating an American Commodity, 1617-1937 (Johns Hopkins University Press; 2011) 248 pages; examines how marketing, technology, and demand figured in the rise of Bright Flue-Cured Tobacco, a variety first grown in the inland Piedmont region of the Virginia-North Carolina border.
• Killebrew, J. B. and Myrick, Herbert (1909). Tobacco Leaf: Its Culture and Cure, Marketing and Manufacture. Orange Judd Company. Source for flea beetle typology (p. 243)
• Kluger, Richard. Ashes to Ashes: America's Hundred-Year Cigarette War (1996), Pulitzer Prize
• Murphey, Rhoads. Studies on Ottoman Society and Culture: 16th-18th Centuries. Burlington, VT: Ashgate: Variorum, 2007 ISBN 978-0-7546-5931-0 ISBN 0-7546-5931-3
• Poche, L. Aristee (2002). Perique tobacco: Mystery and history.
• Price, Jacob M. "The rise of Glasgow in the Chesapeake tobacco trade, 1707-1775." William and Mary Quarterly (1954) pp: 179-199. in JSTOR
• Tilley, Nannie May The Bright Tobacco Industry 1860–1929 ISBN 0-405-04728-2.
• Schoolcraft, Henry R. Historical and Statistical Information respecting the Indian Tribes of the United States (Philadelphia, 1851–57)
• Shechter, Relli. Smoking, Culture and Economy in the Middle East: The Egyptian Tobacco Market 1850–2000. New York: I.B. Tauris & Co. Ltd., 2006 ISBN 1-84511-137-0