Geografiska dlinina

Naglěd kule.
Ekwator (módry) źěli kulu do dweju połojcowu a prěcy dlininowe krejze (žołte) pód 90°. Wšykne pśeśěgnjone linije toś togo wobraza su wjelike krejze. Smužkowane linije su šyrinowe krejze.

Historiski nulowy meridan pśi Flamsteed House w Greenwichu (na spódku a na twarjenju markěrowany)

Geografiska dlinina (něga: „stopjeń dlininy“), λ, mjazynarodnje skrotcona z long. (longitudo = lon., longitude = eng., franc. atd. „dlinina“), wopisujo jadnu z wobeju koordinatowu městna na zemskem powjerchu, a to jogo poziciju na pódzajtšo abo na pódwjacor wót definěrowaneje (pśipadnje póstajoneje) pódpołnocno-pódpołnjoweje linije, nulowego meridana. Wóna jo se něga stopjeń dlininy groniła. Geografiska dlinina jo kut, kótaryž měri se, wuchadajucy wót nulowego meridiana (0°), až do 180° w pódzajtšnem a 180° w pódwjacornem směrje. Wjeršk toś togo kuta jo srjejźišćo mysloneje zemskeje kule, ramjenja wuchadaju ze srjejźišća pśez nulowy meridian resp meridian, na kótaremž městno lažy, kótaregož geografiska dlinina ma se pódaś. Město pśedznamuška (tradicionelnje +pódzajtšo, −pódwjacor) jo teke E resp. W dowólony (skrotconki "O" wobijaju se tšacha zaměnjenja dla, glej dołojce).

Městna ze samskeju dlininu laže na meridianje. Meridian źo wót pola k poloju a jo połojca dlininowego krejza. Na zemskej kuli jo dlininowy krejz (wobstojecy z dweju napśeśiwneju meridianowu) wjeliki krejz.
Za póstajenje dypka na zemskem powjerchu – za pódawanje jogo geografiskego połoženja – jo pśidatnje pódawanje jogo geografiskeje šyriny (něga: jogo „stopnja šyriny“) ako druga koordinata trjebna.

Póstajenje městna a casa

Nulowy meridian

Dokulaž njejo pśirodna nulowa marka za meridiany (poł dlininowego krejza), ako jo ekwator za měrjenje šyriny, musy se nulowy meridian definěrowaś. Wót antiki jo se Ferro-meridian wužywał. Akle w lěśe 1884 jo se swětodaloko jadnotnje ten meridian póstajił, na kótaremž jo srjejźna wóska wěstego teleskopa obserwatorija Greenwich (London) (glej Stawizniske).

Geografiska dlinina pódawa se ako kutowy wótstawk w stopnjach, (wobłukowych) minutach a sekundach wót nulowego meridiana na pódzajtšo (E) abo na pódwjacor (W). Skrotconka E za pódzajtšo (wót engelskego „east“) pśiraźujo se pśez DIN 13312, kótaryž jo rozsuźecy za nawtiku a nawigaciju lesénja, aby se zmólkow pśez zaměnjenje pismika O z licbu 0 a z francojskeju škrotconku za pódwjacor ("ouest") wót wšogo zachopjeńka wobinuło.

Nejwětša móžna licbna gódnota jo pótakem 180 stopnjow, pśi comž 180°E = 180°W. Pśibližnje spóromje toś teje geografiskeje dlininy, ale z bejnymi wótchylenjami, źo w Pacifiku datumowa granica póstajona wót pótrjefjonych krajow.

Wótstawk meridianow

Wótstawk mjazy dwěma dlininowyma krejzoma jo na ekwatorje nejwětšy. Tam jo wótšyrjenje wót jadnogo stopnja 111,32 km wjelike. Toś ta distanca wótpowědujo eksaktnje 60 mórskim milam, dokulaž mórska mila jo se spócetnje z jadneju wobłukoweju minutu na ekwatorje definěrowała.

Na poloma wšak padnu wšykne dlininowe krejze w jadnem dypku na jadno. Wótstawk mjazy dwěma dlininowyma krejzoma dajo se za šyrinu φ a zemski radius r pśibližnje ze slědujuceju formulu woblicyś:

$a={\frac {2\pi \cdot r\cdot \cos {\varphi }}{360}}$

W Nimskej lažy wón mjazy 63,8 km (Flensburg, Sylt) a 75,5 km (Oberstdorf).

Pisanja licbnych gódnotow

Wobgranicowanje pódaśow dlininy na cełolicbowe stopnje by pótakem skoro wšuźi za pódaśa pozicije pśeliš njedokradne było (w direktnej bliskosći k poloju wuwzete) (to jo pśicyna za to, až wuraz stopjeń dlininy jo zestarjony). Dokradnjejše pódaśa geografiskeje dlininy daju se na slědujucy nałog wugótowaś:

w kutowej jadnotce stopjeń w decimalnem pisanju (na pś. 66,34°) - teke pódaśe lěc na pódwjacor abo na pódzajtšo nulowego dlininowego krejza jo móžno (na pś. 66,34° pódzajtšo resp. 66,34° E). W geoinformatice zwuraznja se pódaśe °E zwětšego pśez pozitiwnu a pódaśe °W pśez negatiwnu licbu.
seksagezimalnje w minutach a sekundach (w samskem pśikłaźe 66° 20′ 24″). 66° 20′ 24″ jo krotke pisanje za slědujucu sumu tśich kutow 66° + 20′ + 24″. Toś tej plusowej znamješce se wuwóstajotej. Sumandy wuběraju se pśi tom tak, až licbowe gódnoty pśed minutu a sekundu su mjeńše ako 60. Sekunda geografiskeje dlininy wótpowědujo na ekwatorje cerje něźi 31 metrow, w srjejźnej Europje (na 50° N geografiskeje šyriny) něźi 20 metrow.
W nawtice wobija se źinsa pśi pódawanju geografiskich koordinatow kutoweje jadnotki sekunda, tak až górni pśikład buźo: 66° 20′ 24″ = 66° 20,4′. Hyšći dokradnjejše pódaśa pozicije, ako dojśpiwaju se na pś. w satelitowej nawigaciji, wótbłyšćuju se w dalšnych městnach za komu.
Pśedewšym w namórnistwje pišu se dlininowe krejze z 3 městnami pśed komu. Pśez to wuzwigujo se rozdźěl k šyrinowym krejzam jasnjej. Pśikład: 010,43° E.
Rotacije zemje dla, 360° w 24 góźinach, dajo se geografiska dlinina teke ako cas zwurazniś. Městny góźinski kut wužywa se w astronawigaciji.

Pśikłady

Barlin: 13° 19′ pódzajtšo
Hamburg: 10° 00′ pódzajtšo
München: 11° 35′ pódzajtšo
Tokio: 139° 42′ pódzajtšo
San Francisco: 122° 25′ pódwjacor
Pozicija satelita Astra 1 nad ekwatorom: 19° 12' pódzajtšo

Cas

Rotacije zemje dla jo městny cas na rozdźělnych šyrinach rozdźělne. Casowy rozdźěl k nulowemu meridianoju jo jadna góźina na 15° dlininowego rozdźěla. Z togo slěduju casowe cony.

Pla 0° wótpowědujo srjejźny městny cas (SMČ) UTC.

Stawizniske

Grichiski astronom a matematikaŕ Hipparchos (wok. 190–120 pś.n.l.c.) jo zemju w pódzajtšno-pódwjacornem směrje prědny raz do 360 stopnjow źělił.

W europskem namórnistwje jo póśěgowy system dlininowych krejzow dłujko njejadnotny był. Wót 2. stolěśa n.l.c. až do 19. stolěśa jo Ferro-meridian dominantny był, kótaryž jo Klawdius Ptolemeus póstajił a kótaryž pósěgujo se na nejwěcej pódwjacornu kanarisku kupu El Hierro (17° 40′ W).

Pó naciji su se koordinatowe seśe na nulowe meridiany w Londonje, Parisu abo Sankt Petersburgu póśěgowali. Akle na mjazynarodnej meridianowej konferency, we Washingtonje 1884, jo se Greenwich pla Londona swětodaloko póstajił, mj.dr. dokulaž britiske mórske kórty su se swětodaloko wužywali.

Zwěsćenje geografiskeje dlininy

Mjaztym až geografiska šyrina jo relatiwnje jadnorje woblicujobna pśez měrjenje wertikalnych kutow słyńca abo polarneje gwězdy, jo se woblicenje aktualneje geografiskeje dlininy z pódobneju dokradnosću dłujki cas ekstremnje śěžko wuwiło. Toś ten za mórsku nawigaciju wažny dlininowy problem jo se akle kóńc 18. stolěśa rozwězał. Za to su wjelgin dokradne zegery trjebne, kótarež funkcioněruju spušćobnje teke pśi nejmócnjejšem mórskem žwalenju, mimo až wóne by se pśez wjedrowe wliwy ako górcota a mokśina pówětša kazyli. Prědny zeger, kótaryž jo toś te wuměnjenja docynił, jo „H4“ był, kótaryž blidaŕ John Harrison jo w měrcu 1762 wunamakał. Mytowe pjenjeze wustajone za to wót dlininoweje komisije britiskego parlamenta we wusokosći 20.000 puntow jo Harrison akle pó wukazu krala Jurja III. w lěśe 1773 dostał. Aby trjebnu dokradnosć dojśpił, jo swój zeger pód wužywanim kulowych lagwow skoro bźez šurowanja a z bimetalami zgótowił, aby temperatury wobstawne wóstali.

Wótwisnosć wót referencnego elipsoida

Dlinina wariěrujo wó sekundy, jolic se drugi referencny elipsoid abo wótchylajucy geodetiski datum wužywa. Jolic njewužywa se globalnje nejlěpjej pśiměrjujucy se elipsoid, powěda se teke wó geodetiskej dlininje.

Glej teke

Literatura

Dava Sobel: Längengrad. Taschenbuch ISBN 3-442-72318-3 (Ilustrěrowane wudaśe ISBN 3-8270-0364-4)

Wótkaze

Commons: Longitudes – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow

Amtski centrum geodatow za Nimsku
www.geonames.org 6,1 mio. lichych geodatow swětodaloko
Wobraz geografiskeje dlininy a šyriny
Konferencny protokol Washingtona 1884
Geografiske koordinaty za městna na cełem swěśe
Arte – Mission X: Entscheidung Längengrad