Juduen nafar-aragoiera

Juduen nafar-aragoiera
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Aragoiko Koroa Nafarroako Erresuma
Araugilea	Arautu gabea
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak hizkuntza erromantzeak mendebaldeko hizkuntza erromantzeak hizkuntza galo-iberiarrak hizkuntza galo-erromantzeak Hizkuntza okzitaniar-erromantzeak aragoiera
Hizkuntza kodeak

Juduen nafar-aragoiera edo judu-aragoiera VIII. mendeko bigarren zatitik XV. mendeko amaiera arte Nafarroa eta Aragoiko Erresumetan mintzaturiko judu-erromantze hila izan zen. Aditu batzuen ustez, hizkuntza independentea izan zen, besteek, berriz, nafar-aragoieraren aldaera edo dialektoa besterik ez zela uste dute.

Alhambrako dekretuaren ondoren, nafar-aragoieratik sortutako judu hizkuntza hau Iberiar penintsulako hegoaldean (batez ere, Valentzian, Murtzian eta Andaluzian) sorturiko ladinoren eraginagatik desagertu zen.

Familia

Judu-erromantzea izanik, indoeuropar erromantzeen artean zegoen. Hala ere, erromantzearen ez bezalakoa zen, judu hizkuntzen ezaugarri linguistikoak zituenez hizkuntza independentea zelako. Adituen artean, eztabaidatua da judu-latinean oinarrituta zegoela edo sorrera independentea bazuela. Edonola ere, gertuko judukatalan eta shuadit hizkuntzekin lotura estua zuen.

Judu-aljamiadoa

Nahiz eta juduen aljamiadoa musulmanena baino txikiagoa izan, Manuel Alvar espainiar filologoak Huescan topaturiko testu bat ikertu du. XIV. mendeko testu honetan idazkera hori erabiltzen zuten arabiera kultura hizkuntzatzat jotzen zutelako. Hona hemen:

«

procurador ministrador del dido comun por auctoridad poropia sin licença de juge, que se porad enparar la dita binya con el milloramento allí feyto, e faga d'aquella como eredas propia, e si abriestes a sidar en judicio por razon de la dita binya o por el trebudo a querellas del capitol o de su porcurador, que fagades dreyto en poder del oficial del senyor bisbe o de la cort seglar qual mas querran. E si la dita binya querades bender que lo fagades a saber diez dias antes al capitol o a su percurador. E si retener la querran que l´ayan cinc soldos menyos que otro ninguno. E si retener no la querran, que d'alli adenent podades aquellas bender a qui bos querredes, cebtado a ca[ball]eros, infa[n]çones, clerigos e presonas de religion e meselos, mas a presonas de serbicio qui el dito trebudo paguen e cunplan las ditas cosas sobre ditas

»

XV. mendeko arautegi batean hurrengo testua topatu dute:

«

Aquesto, dejus pena de dozientos florines de oro, la mitad pora el senyor Rey [loado sea] y la otra mitad pora la aljama e fejus pena de [anatema y excomunion] si sera judio. Et si sera cristiano non res menos dejus la dita pena...

»

«

...Item ordena la aljama qui si por ventura era cristiano el arrendador de la dita sisa y non terna carniceros judios que li tallen al present la carne pora vender...

»

Hizkuntzaren galera

1512ko konkistaren ondorioz Nafarroako Erresuman Gaztelako Erresumako legeak ezarri zituzten. Hauen artean Alhambrako dekretua zegoen, juduen kanporatzea agintzen zuena. Hori zela eta, nafar juduak, zenbait urte geroago bere erlijiokideek egin zuten bezala, erbesteratu ziren. Bertan ladinozko hiztunak topatu eta laster hizkuntza hori onartu zuten. Hala eta guztiz ere, ladinoak juduen nafar-aragoieraren mailegu asko hartu zituen. Adibidez, Salonika, Mazedonia eta Bosniako sefardiek hasierako "F-" (fazer, ferir) mantendu zuten, Bulgaria, Anatolia edo Errumaniakoek ez bezala. Era berean, nafar-aragoierazko zenbait hitz, adibidez escorchar edo (de)spuntar, erabiltzen zituzten, gaztelaniaz existitzen ere ez zirenak

Ikus, gainera

• Nafar-aragoiera
• Judu-erromantze hizkuntzak

Kanpo estekak

• Datuak: Q2916195