Salomon Uharteak

Salomon Uharteak
Solomon Islands
Ereserkia: God Save Our Solomon Islands (en)
Goiburua: To Lead is to Serve ("Gidatzea zerbitzatzea da")
flag of the Solomon Islands (en) coat of arms of the Solomon Islands (en)
Geografia
Hiriburua	Honiara 9°26′0″S 159°57′0″E
Azalera	28.400 km² (139.)
Punturik altuena	Popomanaseu (2.335 m)
Punturik sakonena	Ozeano Barea (0 m)
Kontinentea	Uharteetako Ozeania eta Ozeania
Mugakideak	Fiji, Papua Ginea Berria, Vanuatu, Australia eta Frantzia
Administrazioa
Salomon uharteetako monarka	Charles III.a Erresuma Batukoa
Legebiltzarra	National Parliament of Solomon Islands (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Alliance of Small Island States (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Commonwealth Garapeneko Asiako Bankua International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	611.343
Dentsitatea	21,53 bizt/km² (200.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Vaeakau-Taumako (en) , Pijin (en) , Owa (en) , Lavukaleve (en) , Zabana (en) , Ughele (en) , Tanema (en) , Roviana (en) , Ririo (en) , Kazukuru (en) , Asumboa (en) , Simbo (en) , Amba (en) , Babatana (en) , Arosi (en) , Talise (en) , Bauro (en) , Baelelea (en) , Ontong Java (en) , Baeggu (en) , Blablanga (en) , Teanu (en) , Bughotu (en) , Birao (en) , Cheke Holo (en) , Vaghua (en) , Varisi (en) , Vangunu (en) , Zazao (en) , Wala (en) , Tanimbili (en) , Nanggu (en) , Fataleka (en) , Fagani (en) , Gela (en) , Dori'o (en) , Gula'alaa (en) , Duke (en) , Ghanongga (en) , Ghari (en) , Sikaiana (en) , Gao (en) , Hoava (en) , Savosavo (en) , Kahua (en) , Laghu (en) , Lengo (en) , Lau (en) , Kokota (en) , Kwara'ae (en) , Lovono (en) , Kwaio (en) , Kusaghe (en) , Lungga (en) , Longgu (en) , Malango (en) , Marovo (en) , Rennellese (en) , Anuta (en) , 'Are'are (en) , Äiwoo (en) , Touo (en) , Oroha (en) , Sa'a (en) , To’abaita (en) , Tikopia (en) , Mono (en) , Guliguli (en) , Nalögo (en) , Natügu (en) , Dororo (en) eta Bilua (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	3,966 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	48.080 (2007)
Bizi-itxaropena	70,726 (2016)
Giniren koefizientea	37,1 (2012)
Giza garapen indizea	0,564 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	1.303.453.616,1197 $ (2017)
BPG per capita	2.132 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	1.483.682.119 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	2.426,923 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	3,2 % (2016)
Erreserbak	574.230.569 $ (2017)
Inflazioa	−3 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1978
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+677
ISO 3166-1 alpha-2	SB
ISO 3166-1 alpha-3	SLB
Ordu eremua	ikusi UTC+11:00 : Pacific/Guadalcanal (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.AS/NZS 3112 (en) eta BS 1363 (en)
Internet domeinua	.sb
solomons.gov.sb

Salomon Uharteak (ingelesez: Solomon Islands) Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, Melanesiako 990 uhartez baino gehiagoz osatua, Papua Ginea Berriaren ekialdean eta Vanuaturen ipar-mendebaldean dagoena. Salomon uhartediko uharte guztiak hartzen ditu, Bougainville eta Buka izan ezik. 28.400 kilometro koadroko eremua dauka, eta 599.419 biztanle zituen 2016an.

Geografia

Kokapena

Melanesian dago. Iparraldean Papua Ginea Berria eta Nauru ditu; ekialdean, Tuvalu; hego-ekialdean, Fiji; hegoaldean, Vanuatu; hego-mendebaldean, Australia; eta mendebaldean, Papua Ginea Berria.

Erliebea eta hidrografia

Salomon Uharteak ipar-mendebaldetik hego-ekialderako norabidean aurrez aurre jarritako bi uharte-ilara edo kate dira: Vella Lavella, Kolombangara, Georgia Berria eta Guadalcanal hegoaldean, eta Choiseul, Santa Isabel eta Malaita iparraldean. Bi ilarek bat egiten dute hego-ekialdean, San Cristobal uhartean. Uharte nagusi horiez gainera, beste uharte txiki eta atoloi asko daude.

Sumendi jatorriko uharte menditsuak dira gehienak. Mendi garaiena Guadalcanal uharteko Popomanaseu da: 2.330 metro. Sumendiak ere daude, horietako batzuk aktiboak. Batzuetan lurrikarak izaten dira. Uharte handienetan ur emari lasterreko ibai txikiak daude.

Klima eta landaredia

Salomon Uharteek klima bero hezea dute, urtean zehar ia gorabeherarik ez duena: 27 °C eta 3.000 mm euri. Haize-erauntsiak izaten dira. Klima mota hori dela-eta, basoak lurraldearen %90 hartzen du. Ustiatutako basoak hazkunde bizkorreko zuhaitzez landatzen dira.

Historia

Garai koloniala

Salomon Uharteetako gerlariak 1895ean.

1568an iritsi zen lehen europarra, Alvaro Mendaña de Neira, Espainiako erregeren zerbitzura ari zen esploratzailea. Erreketan urrea aurkitu zuelarik, izen bibliko bat ezarri zien huharteei: urre meategiak zituen Salomonen irlak. Espainiarrak ez ziren uharteetan finkatu; laster galdu zuten uharteekiko interesa, uste zituzten aberastasunak aurkitu ez zituztelarik. Geroago, herbehereetar, frantses eta britainiar esploratzaileak joan ziren. Lehenik misiolari katolikoak joan ziren eta, geroago, misiolari anglikanoak. 1870 ingurutik XX. mendearen hasiera arte, blackbirder-ek uharteko jatorriko biztanleak lanera behartu zituzten Fiji eta beste uharte batzuetako lursailetan. 1886an, alemaniarrek eta britainiarrek hitzarmen bat izenpetu zuten, eta iparraldeko uharteak Alemaniaren babespean geratu ziren eta hegoaldeko uharteak Britainia Handiarenean.

Estatubatuar marineak 1942ko Guadalcanalgo Kanpainan.

1899an, Alemaniak Britainia Handiaren babesean utzi zituen iparraldeko uharteak, Bougainville eta Buka izan ezik, hari Mendebaldeko Samoa uharteak utzi izanaren ordainez. Lehen Mundu Gerran, Australiako gudarosteek gainerako uharteak hartu zituzten. 1942an, Bigarren Mundu Gerran, japoniarrek hartu zituzten Salomon uharteak, eta Ozeano Bareko gudu latzenetako batzuk, Guadalcanalgo gudua esate baterako, izan ziren inguruko uharte eta itsasoetan. Protektoratuko hiriburua, Tulagi, suntsitua geratu zen. Gerra amaitu ondoren, hiriburu berri bat eraiki zen Guadalcanal uhartearen iparraldean: Honaira. Handik aurrera, pixkanaka, uharteei gero eta autonomia zabalagoa eman zitzaien, eta 1978an burujabetza osoa erdietsi zuten.

Salomon Uharteak independenteak

Burujabetasuna lortu zuenez gero, lehen ministroen aldaketa etengabea izan da Salomoneko ezaugarri nagusietako bat; izan ere, hiru urte inguru iraun izan dute beren karguan, eta politikako harremanak gorabehera pertsonaletan oinarrituak dira, alderdi politikoen arteko gorabeheretan baino areago. 1981ean, Peter Kenilorea lehen ministroaren kontrako zentsura mozioa sartu ondoren, Salomon Mamaloni izendatu zuten gobernuburu. Mamalonik arma nuklearrak garraiatzen zituzten edo energia nuklearrez zebiltzan itsasontzi edo hegazkinak herrialdean sartzeko debekua ezarri zuen. 1986-1989 bitartean Ezekiel Alebua egon zen agintean, baina 1989an berriro ere Mamalonik hartu zuen kargua. Bigarren agintaldian, Estatu Batuetako konpainia batek hondakin nuklearretarako biltegi gisa Salomoneko eremua erabiltzeari ezetza eman zion. 1994an, Francis Billy Hilly izendatu zuten lehen ministro, baina urrian legebiltzarrak kargutik eraitsi zuen, eta Mamalonik hartu zuen berriz kargua. 1997an, Bartholomew Ulufa'alu aukeratu zuten lehen ministro; ekonomia eta finantzen alorra eraberritzeko eta arrazionalizatzeko neurriak hartu zituen, eta helburu horiek izan ziren bere politikaren ardatzak. Nazioarteko politikari dagokionez, 1992an, istiluak izan ziren Salomonen eta Papua Ginea Berriaren artean, Bougainvillek Papua Ginea Berriarengandiko burujabetasuna aldarrikatu zuela-eta. Bestalde, garrantzi handiko zeregina bete zuten Salomon Uharteek Ozeano Barearen hegoaldeko politikan eta, azkenik, babesa eman zioten Kaledonia Berriaren burujabetasunaren aldeko mugimenduari.

Etnien arteko gatazka (1998–2003)

2007ko tsunamiak eragindako kalteak.

1980ko hamarkadan, Guadalcanalera lekualdatu ziren beste uharteetako jende asko, jaiotze tasa sendoa eta aldi berean ekonomia oso atzeratua dituen Malaitako biztanleak batik bat. Baina 1990eko hamarkadan mundu osoan lehengaien prezioek behera egin zutenean, liskarrak sortu ziren. Guadalcanalgo biztanleek kanpora bidali nahi izan zituzten gainerako herritarrak, batzuk hil eta askoren ondasunak kixkaliz. Ondorengo istiluetan bi milizia gorpuztu ziren: Isatabu Freedom Movement, Guadalcanal uharteko jatorrizko herritarren haserrea biltzen zuena, eta Malaita Eagles Force, besteek hildako herritarren mendekua eta bortxaz etxea eta ondasunak utzi behar izan zituzten 20.000 herritarren itzultzeko eskubidearen alde ari zena.

2000an, Malaita Eagles Force-ko kideek lehen ministroa bahitu aurrena eta agintetik bota zuten gero. 2000ko urrian sinatu zuten bi miliziek eta Honiarako gobernu zentralak bake akordioa, baina hori paperetik egia izatera iristerik ez zen lortu. 2003an, zikloi batek uharteak erraustu zituen. Urte berean, gobernatzaile jeneralak laguntza deia egin zion nazioarteko komunitateari estatuaren agintea berrezartzeko. 2.200 polizia eta militar iritsi ziren gehienbat Australia eta Zeelanda Berritik, baita Ozeano Bareko 20 nazio desberdinetatik. Helpem Fren izenez ezagutzen da operazio hau. 2007an, tsunami batek 20 hildako, ehunka zauritu eta kalte handiak eragin zituen.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Salomon uharteek monarkia konstituzionala osatzen dute, Commonwealth erakundearen barruan. Estatuburua, beraz, Britainia Handiko errege edo erregina da, eta gobernadore batek betetzen ditu haren ordezkoak. Aginpide betearazlea lehen ministroaren esku dago, eta lau urtez behin aukeratzen da kargu hori, legegintza ahalmenak dituen legebiltzarreko 38 kideren botoen bidez.

Banaketa administratiboa

Administrazioari dagokionez, herrialdea bederatzi probintziaz eta hiri nagusi batez osatua dago. Hona hemen egungo probintziak:

Zbk.	Probintzia	Hiriburua	Azalera (km²)	Biztanleria 1999ko errolda	Biztanleriaren dentsitatea (2009)	Biztanleria 2009ko errolda
1	Erdialdeko probintzia	Tulagi	615	21.577	42,4	26.051
2	Choiseulgo probintzia	Taro Island	3.837	20.008	6,9	26.371
3	Guadalcanalgo probintzia1	Honiara	5.336	60.275	17,5	93.613
4	Isabelgo probintzia	Buala	4.136	20.421	6,3	26.158
5	Makira-Ulawako probintzia	Kirakira	3.188	31.006	12,7	40.419
6	Malaitako probintzia	Auki	4.225	122.620	32,6	137.596
7	Rennell eta Bellonako probintzia	Tigoa	671	2.377	4,5	3.041
8	Temotuko probintzia	Lata	895	18.912	23,9	21.362
9	Mendebaldeko probintzia	Gizo	5.475	62.739	14,0	76.649
-	Hiriburu-lurraldea	Honiara	22	49.107	2.936,8	64.609
	Salomon Uharteak	Honiara	28.400	409.042	14,7	515.870

Oharra: ¹ Honiara Hiriburuaren lurraldea izan ezik.

Demografia

Biztanleria

Tuo herriko haurrak, Fenualoa.

2016an 599.419 biztanle zituen. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %34,6 dira, 15-24 urte bitartekoak %20, 25-54 urte bitartekoak %36,5, 55-64 urte bitartekoak %4,6 eta 65 urtetik gorakoak %4,3. Bizi itxaropena 75,6 urtekoa da; 72,9 urtekoa gizonezkoena eta 78,3 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak). 3,16 haur emakumeko da ugalkortasun-tasa osoa.

Banaketa etnikoa

Uharteetako biztanle gehienak, %95, melanesiarrak dira. Polinesiarrak gutxiengoa dira, %3, eta uharte nagusietatik urrun dauden atoloietan bizi dira.

Hizkuntzak

Hizkuntza ofiziala ingelesa da, baina biztanleen %1-2k bakarrik erabiltzen du; biztanle gehienek ingelesa oinarri duen pidgina erabiltzen dute, eta beste 80 melanesiar hizkuntza eta dialekto baino gehiago ere mintzatzen dira.

Hizkuntzak	Hiztunak	Eskualdea
Pijin	24.390 (1. hizk.)307.000 (2. hizk)
'Are'are	17.800	Malaita
Arosi	6.750	Makira
Baeggu	5.900	Malaita
Baelelea	8.800	Malaita
Bauro	3.420	Makira
Birao	5.900	Guadalcanal
Bughotu	4.048	Santa Isabel
Dori'o	2.406	Malaita
Fagani	902	Makira
Fataleka	6.703	Malaita
Gela	11.876	Nggela uharteak
Ghari	12.119	Guadalcanal
Gula'alaa	1.568	Malaita
Kahua	5.170	Makira
Kwaio	13.249	Malaita
Kwara'ae	32.433	Malaita
Lau	16.937	Malaita
Lengo	13.752	Guadalcanal
Longgu	1.894	Guadalcanal
Oroha	38	Malaita
Owa	3.069	Makira
Sa'a	11.519	Malaita
Talise	12.525	Guadalcanal
Toqabaqita	12.572	Malaita
Wala	6.978	Malaita
Malango	4.135	Guadalcanal
Kiribatiera	1.230	Gizo, Choiseul
Tanema	1	Vanikoro
Asubuo	10	Utupua
Amba	593	Utupua
Äiwoo	8.400	Reef uharteak
Lovono	4	Vanikoro
Nanggu	210	Nendö
Natügu	4.280	Nendö
Nalögo	1.620	Nendö
Tanibili	15	Utupua
Teanu	800	Vanikoro
Rennellera	3.191	Rennell eta Bellona probintzia
Luangiua	2.367	Ontong Java
Sikaiana	731	Sikaiana
Tikopia	3.324	Tikopia, Vanikoro
Vaeakau-Taumako	1.142	Duff uharteak, Reef uharteak
Anuta	267	Anuta uhartea
Lungga	2.767	Ranongga
Marovo	8.094	New Georgia
Mono	3.337	Shortland uharteak, Treasury uh.
Ririo	79	Choiseul
Roviana	9.871	New Georgia
Babatana	5.600	Choiseul
Blablanga	1.772	Santa Isabel
Cheke Holo	10.840	Santa Isabel
Dororo	0	New Georgia
Duke	2.312	Kolombangara
Ghanongga	2.508	Ranongga
Guliguli	0	New Georgia
Hoava	459	New Georgia
Kazukuru	0	New Georgia
Kokota	530	Santa Isabel
Kusaghe	2.395	New Georgia
Simbo	2.701	Simbo
Ughele	1.202	Rendova
Vaghua	1.960	Choiseul
Vangunu	907	Vangunu
Varisi	5.161	Choiseul
Gao	1.215	Santa Isabel
Laghu	15	Santa Isabel
Zabana	3.355	Santa Isabel
Zazao	10	Santa Isabel
Lavukaleve	1.783	Russell uharteak
Savosavo	2.415	Savo
Touo	1.874	Rendova
Bilua	8.740	Vella Lavella

Erlijioa

Erlijio nagusiak protestantea, %77,5 (%34 anglikanoak) eta katolikoa, %19,2, dira, baina bietan agertzen dira bertako erlijioen ezaugarriak eta eragina.

Hiri nagusiak

Honiara hiriburua da hiri bakarra; Ginzo, Auki eta Kira Kira dira beste herri aipagarriak.

Ekonomia

Honiarako merkatu nagusia, 2013.

Salomon herrialde txikia da, azpigaratua. Bertako biztanle gehienak nekazaritzatik, arrantzatik eta basoak ustiatzetik bizi dira. Esportaziorako lantzen dira kokondoa, olio-palmondoa eta kakao arbola, baina bizibidea ateratzeko batata, taroa, ñamea, arroza, bananak eta barazkiak lantzen dituzte. Arrantzari dagokionez, atun txikia da gehiena harrapatzen dena, baina aipagarria da Salomonek bere eskumenean duen itsas eremuan arrantza egiteko Ozeano Bareko potentziei, eta batez ere Japoniari, baimenak saltzetik ateratzen den dirua. Industria jarduera nagusia zuraren lanketa da, eta zura da, hain zuzen ere, gehien esportatzen den gaietako bat. Lurpeko aberastasun handiak daude, batez ere beruna, zinka, nikela eta urrea, baina ez dira behar bezala ustiatzen.

Galera handiak izan ziren Asiako hego-ekialdeko krisiaren eraginez , eta ekonomiak %10eko beherakada izan zuen 1998an (bertako diruaren balioa %20 murriztu zen). Gobernuak neurri gogorrak hartu behar izan zituen egoera kontrolatzeko, zerbitzu publikoen gastua eta beste gastu batzuk murrizteko. Dena dela, gobernuak defizita du, eta arazoak sortzen ari dira basoen soiltzearen eraginez. Atzerriko jabeen esku daude, bestalde, bertako ekoizpen eta finantzagune nagusiak. Biztanleko barne produktu gordina oso txikia da, 2.100 dolar ingurukoa 2017an.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013-7-14 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• Lehen ministroaren webgunea, pmc.gov.sb
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q685
• Multimedia: Solomon Islands / Q685