ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Κατευθυντήριες γραμμές που συμπληρώνουν το μέρος Β του παραρτήματος ΙΙ της οδηγίας 90/219/ΕΟΚ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι τύποι ΓΤΜ κρίνονται κατάλληλοι για υπαγωγή στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ, μόνο όταν πληρούνται τόσο τα γενικά όσο και τα ειδικά κριτήρια που ορίζονται στο παράρτημα ΙΙ μέρος Β.

Όλοι οι ΓΤΜ που περιλαμβάνονται στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ θα δημοσιευθούν στην Επίσημη Εφημερίδα μαζί με τα ακόλουθα αναγνωριστικά χαρακτηριστικά ή τις πηγές αναφοράς των ΓΤΜ. Όταν κρίνεται το κατά πόσον ένας τύπος ΓΤΜ είναι κατάλληλος για εγγραφή στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ, πρέπει να εξετάζεται, κατά περίπτωσιν, η χρησιμοποιηθείσα διαδικασία παραγωγής του ΓΤΜ. Σημειωτέον ότι, ενώ πρέπει να συνεκτιμηθούν όλες οι πτυχές, μόνον οι ιδιότητες των ΓΤΜ θα κριθούν βάσει των κριτηρίων του παραρτήματος ΙΙ μέρος Β. Εάν όλα τα στοιχεία των ΓΤΜ εξεταστούν ξεχωριστά και θεωρηθούν ως ασφαλή, πιθανότατα ο ΓΤΜ θεωρείται ότι πληροί τα κριτήρια ασφαλείας. Αυτό, ωστόσο, δεν πρέπει να προεξοφλείται και πρέπει να γίνεται διεξοδική και πλήρης εξέταση.

Εάν παράγονται ΓΤΜ ως ενδιάμεσοι οργανισμοί στη διαδικασία παραγωγής ενός τελικού ΓΤΜ, οι εν λόγω ενδιάμεσοι πρέπει επίσης να κρίνονται με βάση τα κριτήρια του παραρτήματος ΙΙ μέρος Β για κάθε προς εξαίρεσιν τύπο, και έτσι, να είναι de facto δυνατή η εξαίρεση ολόκληρης της περιορισμένης χρήσης. Τα κράτη μέλη πρέπει να εξασφαλίζουν ότι οι ακόλουθες κατευθυντήριες γραμμές αξιοποιούνται, από τους χρήστες, για την διευκόλυνση της συμμόρφωσης με τα εν λόγω κριτήρια, στην παραγωγή κατάλληλων φακέλων όπου καταδεικνύεται η ασφάλεια, για την υγεία του ανθρώπου και για το περιβάλλον, των τύπων ΓΤΜ προς υπαγωγήν στο μέρος Γ του παραρτήματος ΙΙ, καθώς και από τις αρμόδιες εθνικές αρχές για την εκτίμηση της συμμόρφωσης.

Οι φάκελοι που περιέχουν λεπτομερή και τεκμηριωμένα στοιχεία τα οποία επιτρέπουν στα κράτη μέλη να κρίνουν κατά πόσον οι σχετικές με την ασφάλεια των ΓΤΜ δηλώσεις δικαιολογούνται, από πλευράς κριτηρίων. Η υιοθετούμενη προσέγγιση πρέπει να βασίζεται στην αρχή της προφύλαξης, στις περιπτώσεις όπου υφίσταται επιστημονική αβεβαιότητα και μόνο όταν υπάρχουν πειστικές αποδείξεις για την πλήρωση των κριτηρίων θα εξετάζονται οι ΓΤΜ για τους σκοπούς της εξαίρεσης.

Η εθνική αρμόδια αρχή η οποία γίνεται αποδέκτης φακέλου προς το σκοπό αυτό οφείλει, μετά από θετική εκτίμηση όσον αφορά τη συμμόρφωση με τα κριτήρια, να το διαβιβάσει στην Επιτροπή, η οποία, με τη σειρά της, οφείλει να διαβουλευθεί με την επιτροπή, την συσταθείσα δυνάμει του άρθρου 21 της οδηγίας, εις ό,τι αφορά την υπαγωγή του εν λόγω ΓΤΜ στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ. Οι ορισμοί των όρων που χρησιμοποιούνται παρατίθενται στο προσάρτημα 1.

1.   ΓΕΝΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

1.1.   Εξακρίβωση/τεκμηρίωση της ταυτότητας των στελεχών

Πρέπει να διενεργείται κατάλληλη εξακρίβωση και τεκμηρίωση της ταυτότητας του στελέχους και να προσδιορίζεται κατάλληλα η δομή και λειτουργία του φορέα/παρεμβλήματος στον τελικό ΓΤΜ. Ένα λεπτομερές ιστορικό του στελέχους (συμπεριλαμβανομένου του ιστορικού των γενετικών τροποποιήσεων) παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για την εκτίμηση της ασφάλειας. Η ταξινομική σχέση με συναφείς, γνωστούς, επιβλαβείς μικροοργανισμούς πρέπει να διερευνάται, δεδομένου ότι έτσι μπορούν να προκύψουν πληροφορίες για τυχόν επιβλαβή χαρακτηριστικά τα οποία, καλώς εχόντων των πραγμάτων, δεν εκφράζονται, πλην όμως, ως αποτέλεσμα της γενετικής τροποποίησης, ενδέχεται να εκφραστούν. Για τα ευκαρυωτικά κύτταρα και τα συστήματα καλλιέργειας ιστών πρέπει να διενεργείται προσδιορισμός της ταυτότητάς τους σύμφωνα με διεθνή συστήματα ταξινόμησης (ATCC ή άλλα).

Πρέπει να αναζητείται σχετική βιβλιογραφική τεκμηρίωση όσον αφορά το ιστορικό, τα σχετικά με την ασφάλεια μητρώα, τις ταξινομικές λεπτομέρειες, τους φαινοτυπικούς και γενετικούς δείκτες (π.χ. το Bergys Manual of Determinative Bacteriology), από επιστημονικά δελτία και περιοδικά, από πληροφορίες από τις εμπορικές εταιρείες που παράγουν το DNA. Μπορούν να ληφθούν επίσης χρήσιμες πληροφορίες από συλλογές καλλιεργειών και οργανισμούς συλλογής καλλιεργειών όπως η World Federation of Culture Collections (WFCC) που δημοσιεύει το World Directory of Collections of Cultures of Micro-organisms και ο European Culture Collections Organisation (ECCO). Πρέπει να λαμβάνονται επίσης υπόψη σημαντικές ευρωπαϊκές συλλογές καλλιεργειών που διατηρούν μεγάλες ομάδες μικροοργανισμών. Σε περίπτωση νέου απομονώματος ή στελέχους το οποίο δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά, τα τυχόν μη διαλευκανθέντα ζητήματα πρέπει να αντιμετωπίζονται με τους ελέγχους αναγνώρισης του ΓΤΜ. Το ενδεχόμενο αυτό μπορεί να προκύψει όταν το στέλεχος ΓΤΜ διαφέρει σημαντικά από το γονικό(-α) στέλεχος(-η), λόγου χάριν όταν προέρχεται από συνένωση κυττάρων ή είναι αποτέλεσμα πολλαπλών γενετικών τροποποιήσεων.

Όταν είναι αναγκαία η διενέργεια δοκιμασιών για την εξακρίβωση της ταυτότητας του στελέχους, οι εν λόγω δοκιμασίες δύνανται να περιλαμβάνουν τη μορφολογία, τη χρώση, την εξέταση με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, ορρολογικές εξετάσεις, τα διατροφικά χαρακτηριστικά με βάση τη χρήση ή/και την αποικοδόμηση, την ισοενζυμική ανάλυση, ανάλυση των πρωτεϊνών και λιπαρών οξέων, % G+C, τα αποτυπώματα DNA/RNA, τον πολλαπλασιασμό ειδικών — ανά ταξινομική βαθμίδα — αλληλουχιών DNA/RNA, τη γονιδιακή ανίχνευση, την υβριδοποίηση — με ειδικούς για rRNA — ανιχνευτές DNA και τον καθορισμό αλληλουχίας DNA/RNA. Τα αποτελέσματα των δοκιμασιών αυτών πρέπει να τεκμηριώνονται.

Για τον προσδιορισμό των γονιδίων στον ΓΤΜ, η βέλτιστη περίπτωση είναι αυτή όπου είναι γνωστή η πλήρης νουκλεοτιδική αλληλουχία του φορέα και του παρεμβλήματος. Στην περίπτωση αυτή είναι δυνατός ο προσδιορισμός της λειτουργίας κάθε γενετικής μονάδας. Ο φορέας και το παρέμβλημα πρέπει να είναι, όποτε αυτό είναι δυνατόν, περιορισμένοι στις γενετικές αλληλουχίες που απαιτούνται για την διεκπεραίωση της επιδιωκόμενης λειτουργίας. Αυτό μειώνει την πιθανότητα εισαγωγής και έκφρασης κωδικοποιητικών λειτουργιών, ή την απόκτηση ανεπιθύμητων χαρακτηριστικών.

1.2.   Τεκμηριωμένη και αποδεδειγμένη ασφάλεια

Πρέπει να παρέχονται τεκμήρια της ασφαλούς χρήσης των ΓΤΜ. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τα αποτελέσματα από παρελθούσες δοκιμασίες, στοιχεία βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης ή στοιχεία από τα μητρώα ασφαλείας του οργανισμού. Σημειωτέον ότι ένα ιστορικό ασφαλούς χρήσεως δεν αποδεικνύει κατ’ ανάγκην την ασφάλεια, ιδίως όταν ο ΓΤΜ έχει χρησιμοποιηθεί υπό άκρως ελεγχόμενες συνθήκες για λόγους ασφαλείας.

Η τεκμηρίωση της ασφάλειας του στελέχους-δέκτη ή του γονικού στελέχους θα αποτελέσει βασικό συστατικό στοιχείο για την λήψη απόφασης σχετικά με το κατά πόσον ένας ΓΤΜ πληροί το κριτήριο αυτό. Ωστόσο, ο ΓΤΜ μπορεί να παρουσιάζει σημαντικές αλλαγές σε σχέση με το (τα) γονικό(-ά) στέλεχος(-η), οι οποίες ενδέχεται να επηρεάζουν την ασφάλεια και, ως εκ τούτου, πρέπει να διερευνώνται. Ειδικότερα, πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή εάν η γενετική τροποποίηση απέβλεπε στην εξάλειψη επιβλαβούς ή παθογόνου χαρακτηριστικού από το στέλεχος-δέκτη ή από το γονικό στέλεχος. Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει να προσκομίζονται σαφείς αποδείξεις της επιτυχούς απάλειψης των επιβλαβών –ή ενδεχομένως επιβλαβών χαρακτηριστικών, ώστε να αποδεικνύεται η ασφάλεια. Ελλείψει δεδομένων για το συγκεκριμένο στέλεχος– δέκτη ή γονικό στέλεχος, ενδέχεται να είναι δυνατή η χρήση δεδομένων για το είδος. Τα δεδομένα αυτά, υποστηριζόμενα από βιβλιογραφική τεκμηρίωση και ταξινομική διερεύνηση της ποικιλίας του στελέχους στο πλαίσιο του είδους, ενδέχεται να τεκμηριώνουν την ασφάλεια του συγκεκριμένου στελέχους-δέκτη ή μητρικού στελέχους.

Ελλείψει δεδομένων που αποδεικνύουν την ασφάλεια, διενεργούνται κατάλληλες δοκιμασίες για την τεκμηρίωση της ασφάλειας του ΓΤΜ.

1.3.   Γενετική σταθερότητα

Η γενετική τροποποίηση δεν πρέπει να αυξάνει τη σταθερότητα του ΓΤΜ έναντι του μη τροποποιημένου μικροοργανισμού στο περιβάλλον όπου θα μπορούσε να οδηγήσει στην πρόκληση βλαβών.

Στις περιπτώσεις όπου τυχόν αστάθεια στη γενετική τροποποίηση θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά την ασφάλεια, πρέπει να τεκμηριώνεται η σταθερότητα. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στις περιπτώσεις όπου έχει εισαχθεί στον ΓΤΜ αχρηστευτική μετάλλαξη προκειμένου να αμβλυνθούν τα επιβλαβή χαρακτηριστικά.

2.   ΕΙΔΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

2.1.   Έλλειψη παθογένειας

Ο ΓΤΜ δεν πρέπει να είναι σε θέση να προκαλεί ασθένειες ή βλάβες σε υγιείς ανθρώπους, ζώα ή φυτά, υπό οιεσδήποτε κανονικές συνθήκες ή ως αποτέλεσμα ευλόγως προβλέψιμου περιστατικού, όπως τραυματισμού με βελόνα, τυχαίας κατάποσης, έκθεσης σε αεροζόλ, και διαφυγής που οδηγεί σε περιβαλλοντική έκθεση. Όταν υπάρχουν ηυξημένες πιθανότητες έκθεσης ατόμων με εξασθενημένα ανοσολογικά ανακλαστικά στους ΓΤΜ – λόγου χάριν, όταν ο ΓΤΜ πρόκειται να χρησιμοποιηθεί σε κλινικό περιβάλλον, για να εκτιμηθεί η συνολική ασφάλεια του εν λόγω ΓΤΜ πρέπει να συνεκτιμώνται οι ενδεχόμενες επιπτώσεις της εν λόγω έκθεσης.

Η βιβλιογραφική έρευνα και οι συλλεγείσες τεκμηριωτικές πληροφορίες όσον αφορά τα γενικά κριτήρια πρέπει να εξασφαλίζουν μεγάλο τμήμα των εν προκειμένω απαιτούμενων πληροφοριών. Πρέπει να διερευνώνται τα ιστορικά δεδομένα για το χειρισμό και την ασφάλεια του είδους και των συναφών στελεχών. Πρέπει επίσης να διερευνώνται οι κατάλογοι παθογόνων παραγόντων στον άνθρωπο, στα ζώα και στα φυτά.

Οι προς υπαγωγήν στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ ευκαρυωτικοί φορείς ιού δεν πρέπει να έχουν επιβλαβείς επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου και στο περιβάλλον. Πρέπει να είναι γνωστή η προέλευσή τους και ο μηχανισμός εξασθένισής τους, καθώς και η σταθερότητα των επίμαχων χαρακτηριστικών. Όποτε αυτό είναι εφικτό, πρέπει να επιβεβαιώνεται η παρουσία τέτοιων χαρακτηριστικών στον ιό, πριν και μετά την τροποποίηση. Σε περίπτωση που χρησιμοποιούνται τέτοιοι φορείς, πρέπει να διενεργούνται κατ' αποκλειστικότητα μεταλλαγές μέσω εξάλειψης. Είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν μορφώματα που χρησιμοποιούν φορείς DNA ή RNA από ιούς σε καλλιέργειες κυττάρων ξενιστών, όπου δεν εμπλέκονται ή δε μπορούν να παραχθούν λοιμογόνοι ιοί.

Μη δραστικά στελέχη ανεγνωρισμένων παθογόνων ιών, όπως ζώντα ανθρώπινα και ζωικά εμβόλια, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μη επικίνδυνα να προκαλέσουν ασθένεια και, ως εκ τούτου, να ικανοποιήσουν τα κριτήρια για το παράρτημα ΙΙ μέρος Β, υπό την προϋπόθεση ότι:

1.	το μη δραστικό στέλεχος έχει αποδεδειγμένο ιστορικό ασφάλειας με απουσία ανεπιθύμητων επιδράσεων στον άνθρωπο, στα ζώα ή στα φυτά (βιβλιογραφική τεκμηρίωση), ή

2.

το στέλεχος, αποδεδειγμένα, δε διαθέτει γενετικό υλικό που προάγει την λοιμογόνο ικανότητα (δραστικότητα) ή παρουσιάζει σταθερές μεταλλάξεις γνωστές για την ικανότητά τους να μειώνουν την δραστικότητα (δοκιμασίες παθογένειας, γενετική διερεύνηση – γονιδιακοί ανιχνευτές, ανίχνευση φάγων και πλασμιδίων, χαρτογράφηση περιοριστικών ενζύμων, καθορισμός αλληλουχίας, πρωτεϊνικοί ανιχνευτές) και η ασφάλειά του είναι επαρκώς αποδεδειγμένη. Πρέπει να διερευνάται ο κίνδυνος αναστροφής της γονιδιακής εξάλειψης ή μετάλλαξης από κάποια επελθούσα γονιδιακή μεταφορά.

Για τη συγκέντρωση των απαιτούμενων πληροφοριών, και εφόσον αυτές δεν επιτυγχάνονται από βιβλιογραφική και ταξινομική έρευνα, πρέπει να διενεργούνται δοκιμασίες παθογένειας κατάλληλες για το συγκεκριμένο μικροοργανισμό. Οι δοκιμασίες αυτές πρέπει να διεξάγονται στον ΓΤΜ, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις ενδέχεται να είναι αρκετές οι δοκιμασίες στο στέλεχος-δέκτη ή γονικό στέλεχος. Ωστόσο, στις περιπτώσεις που ο ΓΤΜ διαφέρει σημαντικά από τον (τους) γονικό(-ούς) οργανισμό(-ούς) πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα ώστε να αποφεύγονται τα τυχόν λανθασμένα συμπεράσματα περί ελλείψεως παθογένειας.

Μεταξύ των παραδειγμάτων στελεχών-δεκτών ή γονικών στελεχών μικροοργανισμών που ενδέχεται να είναι χρήσιμα για την παραγωγή ΓΤΜ κατάλληλων προς υπαγωγή στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ, περιλαμβάνονται:

—

αρκούντως αχρηστευμένα παράγωγα βακτηριακών στελεχών π.χ. Escherichia coli K12 και Staphylococcus aureus 83254, των οποίων η αύξηση και επιβίωση εξαρτάται από την προσθήκη θρεπτικών ουσιών μη διαθέσιμων στον άνθρωπο ή στο εκτός καλλιέργειας περιβάλλον π.χ. απαιτήσεις ως προς το διαμινοπιμελικό οξύ, αυξοτροφία ως προς τη θυμίνη,

—

τα συστήματα καλλιεργειών ευκαρυωτικών κυττάρων και ιστών (φυτικών ή ζωικών, συμπεριλαμβανομένων των θηλαστικών) μπορούν να θεωρηθούν ως αρκούντως αχρηστευμένοι ξενιστές. Οι βασισμένοι στα κύτταρα ΓΤΜ πρέπει να πληρούν τα άλλα εν προκειμένω κριτήρια (π.χ. απουσία επιβλαβών επείσακτων παραγόντων και μη κινητοποιήσιμων φορέων),

—

στελέχη μη παθογόνων, άγριων ξενιστών, ενδέχεται να κατέχουν εξαιρετικά ειδικούς οικολογικούς θύλακες, όπου η τυχαία διαφυγή θα είχε ελάχιστες περιβαλλοντικές επιπτώσεις ή εκτεταμένη μεν αλλά καλοήθη εμφάνιση, για την οποία η τυχαία διαφυγή θα παρουσίαζε ελάχιστες επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου των ζώων ή των φυτών. Μεταξύ των ξενιστών αυτών συγκαταλέγονται τα βακτηρίδια γαλακτικού οξέος, τα ριζοβακτηρίδια, τα εξαιρετικώς θερμόφιλα, παράγοντα αντιβιωτικές ουσίες βακτηρίδια ή μύκητες. Οι ανωτέρω μικροοργανισμοί πρέπει να έχουν τεκμηριωμένο ιστορικό ανεπτυγμένης γενετικής και μοριακής γνώσης.

Ο φορέας και το παρέμβλημα, όπως εμφανίζονται στον τελικό ΓΤΜ, δεν πρέπει να περιέχουν γονίδια που εκφράζουν ενεργό πρωτεΐνη ή προϊόν μετεγγραφής (π.χ. παράγοντες που καθορίζουν την δραστικότητα, τοξίνες κ.λπ.) σε επίπεδα και μορφές που προσδίδουν στον ΓΤΜ φαινότυπο ικανό να προκαλέσει ασθένειες στον άνθρωπο, στα ζώα ή στα φυτά ή να έχει επιβλαβείς επιπτώσεις στο περιβάλλον.

Η χρήση φορέα/παρεμβλήματος που περιέχει αλληλουχίες κωδικοποιούσες επιβλαβή χαρακτηριστικά σε ορισμένους μικροοργανισμούς, που όμως δεν προσδίδουν στον ΓΤΜ φαινότυπο ικανό να προκαλέσει ασθένειες στον άνθρωπο, στα ζώα και στα φυτά ή να έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, πρέπει να αποφεύγεται. Πρέπει επίσης να λαμβάνεται μέριμνα ώστε το παρεμβαλλόμενο γενετικό υλικό να μην κωδικοποιεί παράγοντα παθογένειας ικανό να υποκαταστήσει αχρηστευτική μετάλλαξη παρούσα στο γονικό οργανισμό.

Ο φαινότυπος που προκύπτει από φορέα μπορεί να είναι εξαρτώμενος από τον οργανισμό υποδοχής ή το γονικό οργανισμό· ό,τι ισχύει για έναν ξενιστή δεν πρέπει αυτομάτως να θεωρείται ως ισχύον όταν το μόρφωμα μεταφέρεται σε διαφορετικό ξενιστή. Λόγου χάριν, ένας αχρηστευμένος φορέας ρετροϊού σε βακτηρίδια ή σε περισσότερες κυτταρικές σειρές, δεν θα μπορούσε να παραγάγει λοιμογόνα σωματίδια ιού. Ωστόσο, ο ίδιος φορέας σε κυτταρική σειρά που χρησιμοποιείται για την εγκάψωση, θα παρήγε λοιμογόνα σωματίδια ιού και, ανάλογα με τη φύση της αχρήστευσης και των παρεμβαλλομένων αλληλουχιών και ενδέχεται να προσδώσει στον ΓΤΜ ένα δυνητικά νοσογόνο φαινότυπο.

2.1.1.   Έλλειψη τοξινογόνου δράσης

Ο ΓΤΜ δεν πρέπει να παράγει απρόσμενες τοξίνες, ούτε να αυξάνει την τοξινογένεση, ως αποτέλεσμα της γενετικής τροποποίησης. Παραδείγματα μικροβιακών τοξινών είναι οι εξωτοξίνες, οι ενδοτοξίνες και οι μυκοτοξίνες. Η εξέταση του στελέχους-δέκτη ή του γονικού στελέχους θα παρείχε σημαντικές πληροφορίες για το ζήτημα αυτό.

Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το στέλεχος-δέκτης ή το γονικό στέλεχος ήταν απηλλαγμένο τοξινών, πρέπει να επικεντρώνεται η προσοχή στο ενδεχόμενο της εισαγωγής τοξινών ή τόνωσης/παύσης της αναστολής της παραγωγής τοξινών εκ μέρους του φορέα/παρεμβλήματος. Πρέπει να εξετάζεται προσεκτικά η τυχόν παρουσία τοξινών, μολονότι αυτό δεν αποκλείει κατ' ανάγκην την υπαγωγή του ΓΤΜ στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ.

2.1.2.   Έλλειψη αλλεργιογόνου δράσης

Μολονότι, σε κάποιο βαθμό, όλοι οι μικροοργανισμοί είναι δυνητικά αλλεργιογόνοι, ορισμένα είδη εξ αυτών είναι γνωστοί αλλεργιογόνοι παράγοντες και διαλαμβάνονται στην οδηγία 93/88/ΕΟΚ του Συμβουλίου (1) και την οδηγία 95/30/ΕΚ της Επιτροπής (2), όπως αυτές τροποποιήθηκαν. Πρέπει να εξετάζεται το κατά πόσον ο ΓΤΜ ανήκει στην ειδική αυτή αλλεργιογόνο ομάδα. Τα αλλεργιογόνα στοιχεία των μικροοργανισμών μπορούν να περιλαμβάνουν κυτταρικά τοιχώματα, σπόρια, φυσικώς παραγόμενα προϊόντα μεταβολισμού (π.χ. πρωτεολυτικά ένζυμα) και ορισμένα αντιβιοτικά. Σε περίπτωση που ο φορέας και το παρέμβλημα εκφράζονται στον τελικό ΓΤΜ, το γονιδιακό προϊόν δεν πρέπει να έχει βιολογικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σημαντική εμφάνιση αλλεργιογόνων. Σημειωτέον ότι το κριτήριο αυτό δεν τυγχάνει πάντοτε απόλυτης εφαρμογής.

2.2.   Μη επιβλαβείς επείσακτοι παράγοντες

Ο ΓΤΜ δεν πρέπει να περικλείει γνωστούς επείσακτους παράγοντες όπως το μυκόπλασμα, ιούς, βακτηρίδια, μύκητες, άλλα φυτικά/ζωικά κύτταρα, συμβίωτα, που μπορούν να οδηγήσουν σε πρόκληση βλαβών. Η χρήση, στην παρασκευή ΓΤΜ, στελέχους-δέκτη ή γονικού στελέχους γνωστού ως απηλλαγμένου επικίνδυνων επείσακτων παραγόντων αποτελεί μια μέθοδο για να αποφευχθεί το ανωτέρω ενδεχόμενο. Δεν πρέπει ωστόσο να προεξοφλείται η μη ύπαρξη επείσακτων παραγόντων απλώς και μόνο επειδή δεν υπήρχαν στο(στα) γονικό(-ά) στέλεχος(-η). Ενδέχεται να παρεισέφρησαν νέοι παράγοντες κατά την παραγωγή του ΓΤΜ.

Πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για να καθοριστεί το κατά πόσον οι καλλιέργειες ζωικών κυττάρων περιέχουν δυνητικά επιβλαβείς επείσακτους παράγοντες, όπως ο ιός της μηνιγγίτιδας του λυμφοκυτταρικού χορίου ή μυκόπλασμα όπως το Mycoplasma pneumoniae. Ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα δύσκολος ο εντοπισμός επείσακτων παραγόντων. Πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη οι παράγοντες που ενδέχεται να περιορίσουν την αποτελεσματικότητα των ελέγχων.

2.3.   Μεταφορά γενετικού υλικού

Το παρεμβαλλόμενο στο ΓΤΜ γενετικό υλικό πρέπει να μην είναι διαβιβάσιμο ή κινητοποιήσιμο, εάν θα μπορούσε να αποτελέσει την αιτία εμφάνισης επιβλαβούς για το μικροοργανισμό υποδοχής φαινοτύπου.

Ο φορέας και το παρέμβλημα δεν πρέπει να μεταφέρουν τυχόν χαρακτηριστικά αντοχής στον ΓΤΜ, όταν η αντοχή ενδέχεται να επηρεάσει την θεραπευτική αγωγή. Η ύπαρξη τέτοιων φορέων χαρακτήρων δεν θα απέκλειε a priori την εγγραφή του ΓΤΜ στο παράρτημα ΙΙ μέρος Γ, πλην όμως θα προσέδιδε μεγαλύτερη έμφαση στην σημασία της μη κινητοποίησης τέτοιων γονιδίων.

Εάν ο φορέας είναι ιός, κοσμίδιο ή πλασμίδιο ή οιοσδήποτε ιογενής φορέας, θα έπρεπε επίσης να καταστεί μη λυσογόνος όταν χρησιμοποιείται ως φορέας κλώνωσης (π.χ. απουσία του καταστολέα cI-λάμδα). Το παρέμβλημα δεν πρέπει να είναι κινητοποιήσιμο, λόγω της παρουσίας, π.χ., μεταφερτών αλληλουχιών προϊόντων ή άλλων λειτουργικών μεταθετών αλληλουχιών.

Ορισμένοι φορείς που είναι ενσωματωμένοι στο γονιδίωμα-ξενιστή μπορούν επίσης να θεωρηθούν ως μη κινητοποιήσιμοι, πλην όμως θα έπρεπε να διερευνηθούν κατά περίπτωσιν, ιδίως όσον αφορά τους τυχόν μηχανισμούς οι οποίοι θα μπορούσαν να διευκολύνουν τη χρωμοσωμική κινητικότητα (π.χ. την παρουσία χρωμοσωμικού παράγοντα φύλου) ή την μετάθεση σε άλλα ρεπλικόντα (αντιγραφές) εντός του ξενιστή.

2.4.   Ασφάλεια του περιβάλλοντος σε περίπτωση διαφυγής

Καλώς εχόντων των πραγμάτων, βλάβη για το περιβάλλον θα μπορούσε να προκύψει μόνο εφόσον ένας ΓΤΜ δύναται να επιβιώσει και διαθέτει επικίνδυνα χαρακτηριστικά. Όταν εξετάζονται οι περιβαλλοντικές ζημίες, πρέπει να συνεκτιμώνται οι περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες κάθε κράτους και, όποτε αυτό κρίνεται αναγκαίο, να εξετάζονται ακραίες υποθέσεις εργασίας. Όταν αυτά είναι διαθέσιμα, πρέπει να κατατίθενται λεπτομερή στοιχεία για τις προηγούμενες ελευθερώσεις (σκόπιμες ή μη) καθώς και για κάθε συνδεόμενη περιβαλλοντική επίπτωση.

2.4.1.   Επιβίωση οργανισμού

Προκειμένου να κριθεί το κατά πόσον ένας ΓΤΜ ενδέχεται να προκαλέσει ανεπιθύμητες ενέργειες στο περιβάλλον ή ασθένειες στα φυτά και στα ζώα, πρέπει να εξετάζεται το κατά πόσον τα βιολογικά χαρακτηριστικά του ΓΤΜ θα ενισχύσουν, θα αφήσουν αναλλοίωτη ή θα μειώσουν την ικανότητα επιβίωσης του ΓΤΜ στο περιβάλλον. Εάν οι ΓΤΜ δεν έχουν τις βιολογικές προϋποθέσεις επιβίωσης στο περιβάλλον, οι εν λόγω μικροοργανισμοί δεν θα επιβιώσουν για σημαντικά χρονικά διαστήματα εκτός περιορισμού, και, ως εκ τούτου, η πιθανότητα αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον είναι χαμηλή.

Κατά την εξέταση των δυνατών ανεπιθύμητων επιδράσεων στο περιβάλλον, πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη η ενδεχόμενη πορεία των διαφυγόντων ΓΤΜ στις τροφικές αλύσους.

2.4.2.   Διασπορά

Προκειμένου να δυνηθεί να εγκατασταθεί στο περιβάλλον, ένας ΓΤΜ πρέπει, κατ' αρχάς, να επιβιώσει της διασποράς και να εγκατασταθεί σε κατάλληλο θύλακα. Θα πρέπει να εξετάζεται η μέθοδος διασποράς και η πιθανότητα επιβίωσης κατά τη διασπορά. Λόγου χάριν, πολλοί μικροοργανισμοί επιβιώνουν όταν διασπείρονται σε αεροζόλ και σταγονίδια, όπως επίσης και μέσω εντόμων και σκωλήκων.

2.4.3.   Η εγκατάσταση του οργανισμού στο περιβάλλον

Η εγκατάσταση σε συγκεκριμένο περιβάλλον εξαρτάται από τη φύση του περιβάλλοντος στο οποίο διαφεύγει ο ΓΤΜ, καθώς και από την ικανότητά του να επιβιώσει της μετάβασης στο νέο περιβάλλον. Οι πιθανότητες επιτυχούς εγκατάστασης σε κατάλληλο θύλακα κυμαίνονται ανάλογα με το μέγεθος του βιώσιμου πληθυσμού, το μέγεθος του θύλακα και την πυκνότητα κατάλληλων θυλάκων για το είδος. Οι πιθανότητες διαφέρουν από είδος σε είδος. Επιπλέον, η αντοχή ή η ευαισθησία στις βιοτικές ή αβιοτικές πιέσεις αποτελούν παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά την εγκατάσταση ενός ΓΤΜ στο περιβάλλον. Η αντοχή του ΓΤΜ στο περιβάλλον για σημαντικό χρονικό διάστημα συνδέεται με την ικανότητά του να επιβιώνει και να προσαρμόζεται στις περιβαλλοντικές συνθήκες ή με την ικανότητά του να αναπτύσσει ανταγωνιστικούς αυξητικούς ρυθμούς. Οι παράγοντες αυτοί ενδέχεται να επηρεάζονται από τη γενετική τροποποίηση και τον τόπο ενσωμάτωσης. Ωστόσο, υπάρχουν παραδείγματα όπου η γενετική τροποποίηση δεν θα επέφερε, κατά πάσαν πιθανότητα, το αποτέλεσμα αυτό, όπως, λόγου χάριν όταν:

—	Το γονιδιακό προϊόν που συμβάλλει στην παραγωγή δευτερογενούς μεταβολίτη, στο τέλος της αύξησης, δε δύναται να προκαλέσει την αύξηση,

2.4.4.   Μεταφορά γενετικού υλικού

Συνεχώς προκύπτουν νέα στοιχεία για τη μεταφορά γενετικού υλικού μεταξύ μικροοργανισμών. Ακόμη και εάν ο ΓΤΜ έχει πολύ περιορισμένη ικανότητα επιβίωσης, θα είναι σημαντικό να κριθεί η προοπτική αντοχής, στο περιβάλλον, του εισαχθέντος γενετικού υλικού, η μεταφορά σε άλλους οργανισμούς και η επακόλουθη πρόκληση βλάβης. Λόγου χάριν, η μεταφορά γενετικού υλικού έχει καταδειχθεί ότι συμβαίνει υπό πειραματικές συνθήκες στο έδαφος (συμπεριλαμβανομένων των ριζόσφαιρων), στα έντερα των ζώων και στο νερό, με σύζευξη, μεταγωγή ή μετασχηματισμό.

Οι πιθανότητες μεταφοράς γενετικού υλικού από ΓΤΜ, με μικρές προοπτικές αύξησης και περιορισμένη επιβιωσιμότητα, είναι πολύ μικρές. Εάν ο ΓΤΜ δε μεταφέρει αυτομεταβιβαζόμενα πλασμίδια ή μετάγοντες φάγους, η ενεργός μεταβίβαση ουσιαστικά αποκλείεται. Ο κίνδυνος θα ήταν πολύ μικρός εάν ο φορέας/παρέμβλημα δεν είναι αυτομεταβιβαζόμενος και δύσκολα κινητοποιήσιμος.

---

(1)  ΕΕ L 268 της 29.10.1993, σ. 71.

(2)  ΕΕ L 155 της 6.7.1995, σ. 41.