Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiego nakazu wydania dowodów dotyczącego elektronicznego materiału dowodowego w sprawach karnych i europejskiego nakazu zabezpieczenia dowodów dotyczącego elektronicznego materiału dowodowego w sprawach karnych”

[COM(2018) 225 final – 2018/0108 (COD)]

„Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej zharmonizowane przepisy dotyczące mianowania przedstawicieli prawnych w celu gromadzenia dowodów na potrzeby postępowań karnych”

[COM(2018) 226 final – 2018/0107(COD)]

(2018/C 367/17)

Sprawozdawca generalny:

Christian BÄUMLER

Konsultacja	Parlament Europejski, 31.5.2018
Podstawa prawna	Art. 82 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Decyzja Prezydium	22.5.2018
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2018
Sesja plenarna nr	536
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	157/2/0

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES postrzega upowszechnienie korzystania z usług informacyjnych jako wyzwanie dla ścigania przestępstw. Jak dotąd brakuje niezawodnej współpracy z dostawcami usług i przejrzystości oraz panuje niepewność prawa co do jurysdykcji w zakresie czynności prowadzonych w ramach postępowania przygotowawczego.

1.2.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że stanowiące przedmiot wniosku rozporządzenie w sprawie europejskiego nakazu wydania dowodów dotyczącego elektronicznego materiału dowodowego w sprawach karnych i europejskiego nakazu zabezpieczenia dowodów dotyczącego elektronicznego materiału dowodowego w sprawach karnych wprowadza wiążące europejskie instrumenty zabezpieczania i dostępu do danych.

1.3.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że europejski nakaz wydania dowodów i europejski nakaz zabezpieczenia dowodów to środki dochodzeniowo-śledcze, które mogą być wydawane tylko w postępowaniu przygotowawczym lub postępowaniu karnym w odniesieniu do konkretnych przestępstw.

1.4.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że europejski nakaz wydania dowodów ma odnosić się tylko do poważniejszych przestępstw. EKES zwraca uwagę, że cel ten zostałby prędzej osiągnięty przez ukierunkowanie na najniższy wymiar kary wynoszący 3 miesiące niż na najwyższy wymiar kary wynoszący 3 lata.

1.5.

EKES podkreśla, że rozporządzenie musi być zgodne z prawami podstawowymi i zasadami uznanymi w szczególności w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej i w konstytucjach państw członkowskich.

1.6.

EKES zwraca uwagę, że na pytania, pod jakim warunkiem może dojść do udostępnienia danych w postępowaniu karnym i kto o tym decyduje, udzielane są często różne odpowiedzi na szczeblu krajowym. EKES opowiada się za opracowaniem jednolitych w całej Europie standardów dotyczących warunków dostępu do danych.

1.7.

EKES przyjmuje z zadowoleniem to, że oba nakazy muszą zostać wydane lub zatwierdzone przez organ sądowy państwa członkowskiego. EKES uważa jednak za problematyczne, że w przypadku danych abonenta lub danych dostępu nakaz wydania dowodów może być również zlecony przez prokuratora, i popiera rozszerzenie spraw zastrzeżonych do decyzji sędziego na gromadzenie wszystkich danych osobowych.

1.8.

EKES, tak samo jak Komisja, widzi problem w możliwości wprowadzenia przez państwa trzecie obowiązków dla unijnych dostawców usług, niezgodnych z prawami podstawowymi UE. EKES przyjmuje z zadowoleniem, że wniosek zawiera solidne zabezpieczenia oraz wyraźne odesłania do warunków i zabezpieczeń właściwych dla dorobku prawnego UE.

1.9.

EKES popiera zaproponowaną we wniosku Komisji możliwość zakwestionowania przez adresata legalności, konieczności lub proporcjonalności nakazu wydania dowodów oraz wymóg respektowania przez państwo wydające nakaz immunitetów i przywilejów chroniących dane, które mają być pozyskane w państwie członkowskim usługodawcy.

1.10.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że wniosek Komisji nakazuje dostawcom usług obowiązkowe mianowanie przedstawiciela prawnego w Unii, który odbiera decyzje wydane na potrzeby zgromadzenia dowodów, przestrzega ich i wykonuje je.

1.11.

EKES uważa, że dostawcy usług powinni we wszystkich przypadkach mieć prawo do zwrotu kosztów, jeśli przewidziano to w prawie państwa wydającego nakaz.

2.   Kontekst wniosku

2.1.

Ponad połowa wszystkich postępowań przygotowawczych zawiera dzisiaj transgraniczne zapytanie o dostęp do elektronicznego materiału dowodowego, takiego jak teksty, wiadomości e-mail lub komunikatory internetowe. W związku z tym Komisja proponuje nowe zasady, które mają umożliwić organom policyjnym i sądowym łatwiejsze i szybsze uzyskanie dostępu do elektronicznego materiału dowodowego, który uważają za potrzebny do dochodzeń mających na celu zatrzymanie i skazanie przestępców i terrorystów.

2.2.

W 2016 r. Rada (1) wezwała do podjęcia konkretnych działań opartych na wspólnym podejściu UE w celu podniesienia skuteczności wspólnej pomocy prawnej, usprawnienia współpracy pomiędzy organami państw członkowskich a dostawcami usług w państwach niebędących członkami UE oraz zaproponowania rozwiązań problemów dotyczących ustalania jurysdykcji i egzekwowania przepisów w cyberprzestrzeni.

2.3.

Również Parlament Europejski (2) podkreślił wyzwania, jakie obecnie fragmentaryczne ramy prawne mogą stwarzać dla dostawców starających się wykonać żądania organów ścigania. Parlament wezwał do zaproponowania europejskich ram prawnych obejmujących wystarczające zabezpieczenia praw i wolności wszystkich zaangażowanych podmiotów.

2.4.

Na wypadek sytuacji, w których materiał dowodowy lub dostawca usług zlokalizowani są w innym kraju, kilkadziesiąt lat temu opracowano mechanizmy współpracy między państwami. Pomimo regularnego wprowadzania reform wspomniane mechanizmy współpracy poddawane są coraz większej presji spowodowanej rosnącymi potrzebami w zakresie transgranicznego dostępu do elektronicznego materiału dowodowego w odpowiednim czasie. W odpowiedzi na tę presję szereg państw członkowskich i państw trzecich ucieka się do rozbudowy swoich narzędzi krajowych. Wynikające z tego rozdrobnienie jest według EKES-u źródłem niepewności prawa i sprzecznych obowiązków oraz nasuwa pytania na temat ochrony praw podstawowych i gwarancji procesowych dla osób, których dotyczą takie żądania.

2.5.

EKES postrzega upowszechnienie korzystania z usług informacyjnych jako wyzwanie dla właściwych organów ścigania, ponieważ są one często zbyt słabo wyposażone, by zajmować się materiałem dowodowym w internecie. Jedną z głównych przeszkód jest również długotrwały proces pozyskiwania materiału dowodowego. Jak dotąd brakuje niezawodnej współpracy z dostawcami usług i przejrzystości oraz panuje niepewność prawa co do jurysdykcji w zakresie czynności prowadzonych w ramach postępowania przygotowawczego. EKES popiera bezpośrednią współpracę transgraniczną między organami ścigania i dostawcami usług cyfrowych przy postępowaniach przygotowawczych.

2.6.

Na obecne ramy prawne UE składają się unijne instrumenty współpracy w sprawach karnych, takie jak dyrektywa nr 2014/41/UE w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (3) (dyrektywa END), Konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej (4), decyzja Rady 2002/187/WSiSW ustanawiająca Eurojust (5), rozporządzenie (UE) 2016/794 w sprawie Europolu (6), decyzja ramowa Rady 2002/465/WSiSW w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych (7), a także porozumienia dwustronne pomiędzy Unią Europejską a państwami niebędącymi członkami UE.

3.   Nakazy zabezpieczenia i wydania dowodów

3.1.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że stanowiące przedmiot wniosku rozporządzenie w sprawie europejskiego nakazu wydania dowodów dotyczącego elektronicznego materiału dowodowego w sprawach karnych i europejskiego nakazu zabezpieczenia dowodów dotyczącego elektronicznego materiału dowodowego w sprawach karnych (COM(2018) 225) wprowadza wiążące europejskie instrumenty zabezpieczania i dostępu do danych. Adresatami są dostawcy usług łączności elektronicznej, portale społecznościowe, internetowe platformy handlowe, dostawcy usług hostingowych i dostawcy infrastruktury internetowej, takiej jak rejestry adresów IP i nazw domen.

3.2.

Dyrektywa END obejmuje każdy transgraniczny środek dochodzeniowo-śledczy w UE. Zalicza się do tego dostęp do elektronicznego materiału dowodowego, dyrektywa END nie zawiera jednak szczegółowych przepisów dotyczących transgranicznego gromadzenia elektronicznego materiału dowodowego. EKES przyjmuje zatem z zadowoleniem, że Komisja proponuje nowe zasady umożliwiające organom policyjnym i sądowym łatwiejsze i szybsze uzyskanie dostępu do elektronicznego materiału dowodowego.

3.3.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że europejski nakaz wydania dowodów i europejski nakaz zabezpieczenia dowodów to środki dochodzeniowo-śledcze, które mogą być wydawane tylko w postępowaniu przygotowawczym lub postępowaniu karnym w odniesieniu do konkretnych przestępstw. Związek z konkretnym postępowaniem przygotowawczym odróżnia je od środków zapobiegawczych lub obowiązków w zakresie zatrzymywania danych przewidzianych w przepisach prawa i zapewnia stosowanie praw procesowych mających zastosowanie do procesów karnych.

3.4.

EKES przyjmuje do wiadomości, że nakazy wydania dowodów dotyczące danych abonenta i danych dostępu powinny być wydawane w przypadku wszelkich przestępstw, natomiast nakazy wydania dowodów w sprawie danych dotyczących transakcji lub treści powinny być wydawane jedynie w przypadku przestępstw zagrożonych w państwie wydającym nakaz karą pozbawienia wolności o górnej granicy ustawowego zagrożenia w wysokości co najmniej trzech lat lub w przypadku konkretnych przestępstw wskazanych we wniosku, a także jeżeli występuje konkretne powiązanie z narzędziami elektronicznymi i przestępstwami objętymi zakresem dyrektywy (UE) 2017/541 w sprawie zwalczania terroryzmu. To ukierunkowanie na najwyższy wymiar kary wynoszący 3 lata powinno zagwarantować, że europejski nakaz wydania dowodów stosowany będzie wyłącznie w przypadku poważniejszych przestępstw związanych z takimi danymi. EKES zwraca uwagę, że ten podzielany przez EKES cel zostałby prędzej osiągnięty przez ukierunkowanie na najniższy wymiar kary wynoszący 3 miesiące.

3.5.

Podstawą prawną wsparcia działań w wymiarze sprawiedliwości jest art. 82 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Art. 82 ust. 1 stanowi, że Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, przyjmują środki mające na celu ustanowienie zasad i procedur zapewniających uznawanie w całej Unii wszystkich form wyroków i orzeczeń sądowych.

3.6.

Nowe instrumenty opierają się na tych zasadach wzajemnego uznawania, aby usprawnić transgraniczne gromadzenie elektronicznego materiału dowodowego. Organ w kraju, w którym zlokalizowany jest adresat nakazu, nie musi bezpośrednio uczestniczyć w doręczeniu i wykonaniu nakazu. EKES zwraca uwagę, że może to spowodować, iż obywatel UE będzie narażony na dostęp do swoich danych przez organ innego państwa członkowskiego według jego zasad.

3.7.

EKES podkreśla, że rozporządzenie musi być zgodne z prawami podstawowymi i zasadami uznanymi w szczególności w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej i w konstytucjach państw członkowskich. Powyższe obejmuje prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, ochronę danych osobowych, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, prawo do posiadania własności, prawo do skutecznego środka ochrony prawnej i dostępu do bezstronnego sądu, domniemanie niewinności, prawo do obrony, zasady legalności oraz proporcjonalności, a także prawo do niebycia sądzonym lub podlegania karze dwukrotnie w tym samym procesie karnym za to samo przestępstwo. EKES zwraca uwagę, że ochrona tych praw zależy również od tego, pod jakimi warunkami można ingerować w te prawa i kto o tym decyduje.

3.8.

EKES zwraca uwagę, że na pytania, pod jakim warunkiem może dojść do udostępnienia danych w postępowaniu karnym i kto o tym decyduje, udzielane są często różne odpowiedzi na szczeblu krajowym. Odpowiedzialność za dostęp do danych może ponosić policja, prokuratura lub sąd. Różnice pojawiają się również w kwestii tego, na jakim etapie dochodzenia i przy jakim stopniu podejrzenia dostęp do danych jest prawnie dopuszczalny. EKES opowiada się za koniecznością opracowania jednolitych w całej Europie standardów w kwestii tego, kiedy można udostępniać dane.

3.9.

EKES przyjmuje z zadowoleniem, że oba nakazy muszą zostać wydane lub zatwierdzone przez organ sądowy państwa członkowskiego. Przy wydawaniu europejskiego nakazu wydania dowodów lub europejskiego nakazu zabezpieczenia dowodów organ sądowy musi zawsze działać w charakterze organu wydającego lub organu zatwierdzającego. W przypadku nakazów przedstawienia danych dotyczących transakcji lub danych dotyczących treści wymagany jest udział sędziego lub sądu. Ogólnie rzecz biorąc, wniosek Komisji podniósłby poziom ochrony prawnej w Europie.

3.10.

EKES uważa jednak za problematyczne, że w przypadku danych abonenta lub danych dostępu nakaz wydania dowodów może być również zlecony przez prokuratora, ponieważ także w przypadku danych abonenta i danych dostępu chodzi o dane osobowe, a późniejsza ochrona prawna w przypadku dostępu do danych z innego państwa członkowskiego jest trudna. EKES popiera rozszerzenie spraw zastrzeżonych do decyzji sędziego na gromadzenie wszystkich danych osobowych.

3.11.

EKES popiera zaproponowaną we wniosku Komisji możliwość zakwestionowania przez adresata legalności, konieczności lub proporcjonalności nakazu wydania dowodów. Prawa przewidziane w przepisach prawa państwa wykonującego nakaz są zgodnie z wnioskiem Komisji w pełni respektowane przez zapewnienie poszanowania w państwie wydającym nakaz immunitetów i przywilejów chroniących dane, które mają być pozyskane w państwie członkowskim usługodawcy. Zgodnie z wnioskiem dotyczy to szczególnie sytuacji, w której przepisy prawa państwa wykonującego nakaz przewidują wyższy poziom ochrony niż przepisy prawa państwa wydającego.

3.12.

EKES zwraca uwagę, że nakaz ma również wpływ na prawa usługodawców, w szczególności wolność prowadzenia działalności gospodarczej. EKES przyjmuje z zadowoleniem to, że we wniosku uwzględniono prawo usługodawcy do wniesienia określonych roszczeń w państwie członkowskim wydającym nakaz, na przykład jeśli nakaz nie został wydany lub zatwierdzony przez organ sądowy. Jeżeli nakaz przekazuje się do wykonania do państwa wykonującego, organ przymuszający do wykonania może podjąć decyzję o nieuznaniu lub nieprzymuszaniu do wykonania nakazu, jeżeli po jego otrzymaniu spełnione są którekolwiek ze ściśle określonych przesłanek wniesienia sprzeciwu, oraz po konsultacji z organem wydającym.

3.13.

Wniosek Komisji przewiduje, że usługodawcy mogą domagać się od państwa wydającego zwrotu poniesionych przez siebie kosztów prawem krajowym państwa wydającego, jeżeli przepisy krajowe państwa wydającego przewidują takie rozwiązanie w odniesieniu do krajowych nakazów w podobnych sprawach. EKES uważa, że dostawcy usług powinni we wszystkich przypadkach mieć prawo do zwrotu kosztów, jeśli przewidziano to w prawie państwa wydającego nakaz.

4.   Kolizja obowiązków

4.1.

EKES, tak samo jak Komisja, widzi problem w możliwości wprowadzenia przez państwa trzecie obowiązków dla dostawców usług z UE, niezgodnych z prawami podstawowymi UE, w tym wysokim poziomem ochrony danych gwarantowanym przez dorobek prawny Unii.

4.2.

We wniosku uwzględniono tę sytuację, zapewniając środek zawierający solidne zabezpieczenia oraz wyraźne odesłania do warunków i zabezpieczeń właściwych dla dorobku prawnego UE. EKES podziela zdanie Komisji, że mogłoby to mieć charakter wzorcowy dla prawodawstwa państw trzecich.

4.3.

EKES popiera poza tym zaproponowane we wniosku wprowadzenie specjalnej klauzuli „konfliktu obowiązków”, umożliwiającej dostawcom usług identyfikację sprzecznych obowiązków i powoływanie się na ich wystąpienie w celu zainicjowania kontroli sądowej. Klauzula ta ma zapewnić poszanowanie zarówno ogólnych regulacji „blokujących”, takich jak np. amerykańska ustawa o prywatności w łączności elektronicznej (ECPA), która zabrania ujawniania danych dotyczących treści w przewidzianym w niej obszarze geograficznym z wyjątkiem ściśle określonych okoliczności, jak i przepisów prawa, które nie zabraniają ujawniania danych w sposób ogólny, lecz przewidują taki zakaz w poszczególnych przypadkach.

4.4.

EKES uważa tak jak Komisja, że międzynarodowe porozumienia z kluczowymi partnerami mogą zaowocować dalszym ograniczeniem sytuacji kolizji przepisów. Byłoby to najlepszym sposobem zapobiegania konfliktom.

5.   Dyrektywa w sprawie mianowania przedstawicieli prawnych

5.1.

Wniosek Komisji dotyczący europejskich nakazów wydania dowodów i europejskich nakazów zabezpieczenia dowodów ma zostać uzupełniony przez dyrektywę ustanawiającą zharmonizowane przepisy dotyczące mianowania przedstawicieli prawnych w postępowaniach karnych (COM(2018) 226). Obecnie mamy do czynienia ze zróżnicowanym podejściem państw członkowskich do nakładania obowiązków na dostawców usług. Można mówić o fragmentacji rozwiązań w szczególności odnośnie do dowodów elektronicznych. Niepełność ta stwarza stan niepewności prawa dla zainteresowanych, bowiem mogą oni podlegać różnym, niekiedy sprzecznym ze sobą obowiązkom i systemom sankcji w tym względzie, w zależności od tego, czy świadczą oni swe usługi na poziomie krajowym, transgranicznie wewnątrz Unii czy spoza Unii.

5.2.

Dyrektywa wnioskowana przez Komisję ustanawia dla dostawców usług obowiązek mianowania przedstawiciela prawnego w Unii, którego zadaniem będzie odbieranie, przestrzeganie i wykonywanie decyzji organów krajowych wydawanych w celu gromadzenia dowodów na potrzeby postępowań karnych.

5.3.

Zdaniem EKES-u regulacja ta zapewniłaby lepsze funkcjonowanie rynku wewnętrznego w sposób zgodny z rozwojem wspólnej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Obowiązek wyznaczenia przedstawiciela prawnego ciążący na wszystkich dostawcach usług prowadzących działalność w Unii dałby pewność, że w każdym przypadku wiadomo, kto jest adresatem środków dochodzeniowo-śledczych. To ułatwiłoby z kolei dostawcom usług stosowanie się do tych nakazów, ponieważ przedstawiciel prawny ponosiłby odpowiedzialność za odbieranie, przestrzeganie i wykonywanie tych nakazów w imieniu dostawcy usług.

---

(1)  Konkluzje Rady Unii Europejskiej z dnia 9 czerwca 2016 r. dotyczące usprawnienia wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w cyberprzestrzeni, ST9579/16.

(2)  P8_TA(2017)0366.

(3)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2014/41/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (Dz.U. L 130 z 1.5.2014, s. 1).

(4)  Akt Rady z dnia 29 maja 2000 r. ustanawiający, zgodnie z art. 34 Traktatu o Unii Europejskiej, Konwencję o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej.

(5)  Decyzja Rady 2002/187/WSiSW z dnia 28 lutego 2002 r. ustanawiająca Eurojust w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością.

(6)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/794 z dnia 11 maja 2016 r. w sprawie Agencji Unii Europejskiej ds. Współpracy Organów Ścigania (Europol).

(7)  Decyzja ramowa Rady 2002/465/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r.