Fyrri veraldarbardagi

Fyrri veraldarbardagi Ovast við klokkuni: Eftir granatspreinging í slagnum við Somme, Mark V tanks fara um Hindenburg Linjuna, HMS Irresistible søkkur eftir at hava siglt á eina minu í Dardanellunum, ein bretsk herdeild við Vickersmaskinbyrsu og gassmasku í Slagnum við Somme, Albatros D.III hermenn við Jagdstaffel 11 Dato 28. juli 1914 – 11. november 1918 (4 ár og 3 mánaðir) Friðaravtalur Versailles-friðaravtalan Undirskrivað 28. juni 1919 (4 ár og 11 mánaðir) Saint-Germain-en-Laye-friðaravtalan Undirskrivað 10 September 1919 (5 ár, 1 mánaður og 6 dagar) Neuilly-sur-Seine-friðaravtalan Undirskrivað 27 November 1919 (4 ár, 1 mánaður og 6 dagar) Trianon-friðaravtalan Undirskrivað 4 June 1920 (5 ár og 10 mánaðir) Sèvres-friðaravtalan Undirskrivað 10 August 1920 (6 ár og 6 dagar) USA–Eysturríki-friðaravtalan Undirskrivað 24. august 1921 (3 ár, 8 mánaðir og 3 dagar) USA–Týskland-friðaravtalan Undirskrivað 25. august 1921 (4 ár, 4 mánaðir og 5 dagar) USA–Ungarn-friðaravtalan Undirskrivað 29. august 1921 (3 ár, 8 mánaðir og 1 dagur) Lausanne-friðavtalan Undirskrivað 24. juli 1923 (8 ár, 8 mánaðir og 4 dagar) Staður Evropa, Afrika, Miðeystur, Kyrrahavsoyggjar, Kina og uttanfyri strendurnar í Suður- og Norðuramerika Úrslit Tey sameindu sigraðu Endin á týska, russiska, osmanska, og Eysturríki-Ungarnska keisaraveldunum Skapan av nýggjum londum í Evropa og Miðeystri Transfer of German colonies and regions of the former Ottoman Empire to other powers Establishment of the League of Nations. (meira...) Stríðandi partar Sameindu veldini Frakland Stóra Bretland Avstralia Kanada India Newfoundland Nýsæland Suðurafrika Russland Italia (1915–18) United States (1917–18) Japan Serbia Belgium Montenegro Portugal (1916–18) Rumenia (1916–18) Grikkaland (1917–18) Siam (1917–18) ...og aðrir Miðveldini Týskland Austria-Hungary Ottoman Empire Bulgaria (1915–18) Co-belligerents Jabal Shammar ...og aðrir Kommandantar og leiðarar Leiðarar hjá teimum sameindu Georges Clemenceau Raymond Poincaré Ferdinand Foch George V H. H. Asquith David Lloyd George Nicholas II Nicholas Nikolaevich Aleksei Brusilov Victor Emmanuel III Vittorio Orlando Paolo Boselli Antonio Salandra Woodrow Wilson John J. Pershing Ferdinand I Constantin Prezan Taishō Peter I Radomir Putnik ...og aðrir Miðveldini, leiðarar Wilhelm II Paul von Hindenburg Erich Ludendorff Erich von Falkenhayn Helmuth von Moltke Franz Joseph I Karl I Conrad von Hötzendorf Arz von Straußenburg Mehmed V Talaat Pasha Enver Pasha Djemal Pasha Ferdinand I Nikola Zhekov ...og aðrir Styrki 12 000 000 8 841 541 8,660,000 5 615 140 4 743 826 1 234 000 800 000 707 343 380 000 250 000 Total: 42 959 850 13 250 000 7 800 000 2 998 321 1 200 000 Tilsamans: 25 248 321 Mansskaði og tap Dripnir hermenn: 5 525 000 Særdir hermenn: 12 831 500 Saknaðir hermenn: 4 121 000 Tilsamans: 22 477 500 KIA, WIA ella MIA ...fleiri smálutir. Dripnir hermenn: 4,386,000 Særdir hermenn: 8 388 000 Saknaðir hermenn: 3 629 000 Tilsamans: 16 403 000 KIA, WIA ella MIA ...fleiri smálutir.

Fyrri veraldarbardagi (enskt: World War I, WW1 (upprunaligt Tað stóra kríggið) var eitt heimsumfatandi kríggj, ið vardi frá 1. august 1914 til 11. november 1918 og fevndi um stóran part av Evropa, Miðeystri, Afrika og partvís í Suðureystur Asia. Kríggið kostaði yvir níggju milliónir mannalív og gjørdist harvið eitt av teim blóðugastu kríggjum í veraldarsøguni.

Orsøkir til kríggið vóru m.a. verjusamgongur millum ymisk imperiir, har serliga Stórabretland og Frakland stóðu fyri fólkaræði, meðan t.d. Týskland og Eysturríki-Ungarn vóru keisaraveldi. Útloysandi faktorur bleiv "morðið í Sarajevo", sum var eitt morð framt av einum serbiskum bólki á krúnprinsin av Eysturríki-Ungarn. Sostatt byrjaði kríggið, sum eitt kríggj millum stórveldið Eysturríki-Ungarn og lítla Serbia. Men so komu fleiri lond uppí, tí mann hevði jú hesar ymsu hernaðarsamgongurnar. Nationalisma, m.a. í Serbia var eisini ein orsøk til kríggið og kapping um hjálond.

Kríggið brestur á

Eysturríkski trónuarvingin, Franz Ferdinand, var á vitjanarferð 28. juni 1914 í Sarajevo. Tá var tað, at ein ungur maður, Gavrilo Princip, tveitti eina bumbu eftir honum. Eysturríki gjørdist í øðini yvir hesa skemdargerð, og ein mánað seinni, 28. juli 1914, sendi tað Serbia krígsavbjóðing. Russar fóru at senda herfólk til eysturríkska markið. Hetta var so illa dámt av týskinum, at hann 1. august 1914 sendi Russlandi krígsavbjóðing. Frankaríki, sum var bundið í felagsskapi við Russland, fekk eisini krígsavbjóðing frá Týsklandi tveir dagar seinni. Týskararnir mundu óivað vera best útgjørdir til kríggj, og teir høvdu sína krígsætlan í lagi, fyrst skuldu teir leggja á Frankaríki við allari megi sínari, taka París og so kála landið í ein skund. Síðani skuldu teir fara eystureftir og beina fyri russinum, áðrenn rættiliga gongd var komin á hjá teimum. Men har var ein stórur meinbogi á vegnum til hetta mál; tað vóru tey sterku fronsku verjuvirkini við markið; týska herliðið hætti sær ikki rættiliga at fara hesa leiðina. Men so helt týskurin, at farast kundi eina aðra leið, leiðina inn í Belgia og haðani suður til Frankaríkis. Teir heitti á Belgia um at fáa loyvi at koma tann vegin, men Belgia sýtti. Belgia hevði fingið sáttmála í lag við ymsi lond, at um ófriður brast á, skuldi tað vera uttanfyri, og hetta var tryggjað tí - eisini av Týsklandi. Kortini løgdu týskararnir á Belgia. Onglendingum mislíkaði so illa sáttmálabrot Týsklands, at teir løgdu upp í kríggið. Úr Belgia fór týskurin til Frankaríkis, og í september mánaði nærkaðist hann París. Men við ánna Marne varð hann steðgaður, og París var bjargaður.

Vend kemur í

Eystanfyri tóku russar ein part av Eysturtýsklandi. Men so verður ræðið eystaru megin latið herhøvuðsmanninum Paul von Hindenburg upp í hendur. Tá kom vend í. Russar taptu, og Hindenburg hersetti stórar partar av Vesturrusslandi. Eysturríki hevði ikki eyduna við sær fyrst í bardaganum; russar tóku ein landslutin fyri og annan eftir. Í Serbia gekst tí heldur ikki so væl, og tá ið eitt sindur var fráliðið, var hvør fíggindi rikin út úr Serbia. Russar høvdu enn framgongd, men so komu teir í hesum landinum fram móti tí týska markinum, og tá var Hindenburg aftur har, hann sigraði á russum og rak teir langar leiðir. Í mai mánaði 1915 kom aftur eitt land upp í bardagan; tað var Italia, men tað fór ikki í part við felagsmonnum sínum, men saman við Stórabretlandi og Frankaríki.

Nú kom Týskland at vera meira og meira innibyrgt. Bretski herskipaflotin ansaði eftir, at eingin flutningur kom til Týsklands eftir sjónum, og skjótt gjørdist mattrot í landinum; yvirvaldið royndi at býta hvørjum sítt. Í fyrstani bar væl til, men sum frá leið, var minni og minni at býta sundur, so fólkið kom at virkna meira og meira av hesum mattrotinum. Men týskararnir góvust ikki fyri tað. Teir bygdu eina mongd av kavbátum, og teir løgdu spreingisknøttar út í hópatali. Hetta kom tí eingilska flotanum meint við. Eitt fyri og annað eftir vórðu skip teirra søkt. Týski herskipaflotin lá enn í havn; hann vágaði sær ikki út. Men 31. mai 1916 legði hann í hav. Og longu sama dag kom tað til bardaga út fyri vesturstrond Jútlands. Báðir partar løgdu alla sína orku í, og báðir partar mistu nógv, onglendingar ikki minni; men tað var týskurin, ið tók seg út úr bardaganum og slapp særr inn undir oynna Heligoland, ið var týsk ogn.

Á eystara vígvøllinum var farið at gangast russum illa; týski herurin vann støðugt fram, hann var nú komin langt inn um russiska markið, og eingin vón var um, at hann fór at steðga. Orsøkin var skjótt monnum greið; trotið upp á krígsútgerð hevði skyldina. Misnøgdin í Russlandi um ódugnaskapin hjá teimum ráðandi var stór, og so gjørdi fólkið uppreistur í mars 1917. Ófriðurin vant upp á seg, til tað gjørdist rættilig kollvelting í landinum. Keisarin varð avsettur og sendur til Siberia. Tveir menn, Vladimir Lenin og Leon Trotsky, fingu ræðið, og standurin kom at gerast verri enn undir fronsku kollveltingini. Nú gjørdist einki við at halda fram við nakrari krígsførslu, og friðarsamráðing varð fingin í lag í býnum Brest-Litovsk. Og so var bardagin á eystara vígvøllinum komin at enda.

USA kemur uppí

Ímeðan hetta fór fram, var einki íslit við bardaganum vestanfyri - hvørki á landi ella sjógvi. Ein fyri og annar eftir fóru kavbátarnir av bakkastokki á teim týsku skipasmiðjunum, og skip í hundraðtali vórðu søkt av teimum, ikki bert skip hjá fíggindanum, men eisini friðarskip. Føroyar høvdu eisini svárar missir. Fleiri føroysk skip, ið royndu á Bankanum, vórðu ein dagin søkt av týskum kavbáti; tí týskurin visti, at veiðan hjá teim føroysku fiskiskipunum fór øll til Bretlands. Woodrow Wilson, forseti í USA, varaði týskin við, at um teir komu at skaða amerikamenn ella amerikanska ogn, tá fór tað at koma teimum aftur um brekkur; men týskurin gav hesum ikki gætur. So varð eitt skip søkt av týskinum, har 100 amerikamenn lótu lív; hetta elvdi miklan harm har yviri. Og tá ið týskurin nú boðaði frá, at kavbátakríggið fór at harðna, hevði hetta til fylgju, at USA í apríl mánaði 1917 sendi Týsklandi krígsavbjóðing.

Kríggið endar

Á eystara vígvølli var bardagin komin at enda; har hevði týskurin vunnið. Øll tey stóru herliðini, ið verið høvdu har eysturi, vórðu nú send vestureftir, og týskurin kom hesa ferð so nær París, at kanónir hansara bóru inn í býin. Men aftur hesa ferð vunnu tey sameindu herliðini á týskinum. Nú fara tey týsku herliðini at geva seg undan, og bardagin fer at halla av álvara. Teir týsku hermenninir vóru útlúgvaðir, og tíðindini, teir frættu, vóru ring; partamenn teirra í Eysturríki og aðrastaðni vóru afturriknir. Heima í Týsklandi vaks neyðin dag undan degi. Og so gjørdist uppreistur í Týsklandi - fyrst í Kiel og haðani út um landið. Nú var øll vón um at vinna kríggið úti, og 11. nov. 1918 kom vápnahvíld í lag millum Týskland og fíggindar tess. Wilhelm II, keisari av Týsklandi, hevði sloppið sær út av landinum, og landið varð nú skipað sum eitt lýðveldi, men har var ófriður og rumbul, og tað var líkt til, at har kom at vera sama óskilið, sum verið hevði í Russlandi. Men tað eydnaðist at basa ófriðarmonnunum og fáa frið aftur í landinum.

Í januar mánaði 1919 var fundur í París til at samráðast um friðartreytirnar fyri Týskland og tess partalond. Og 28. juni sama árið varð so friðarsáttmálin undirskrivaður í Spegilshøllini í Versailles. Tað kom at vera Týsklandi ein dýrur friður. Her og á einum seinni fundi, ið hildin varð í 1921, mátti tað plikta seg at rinda um 130 milliardir gullmarkar og har umframt rinda skaðabøtur fyri alla ta oyðing, tað hevði volt. Landspartar mistu teir og har umframt rættin til at hava stór herlið og herskipaflota.

Norðurlond undir Fyrra veraldarkríggi


Øll Norðurlond vóru eins hart rakt av krígnum. Flogfør, herskip, kavbátar og spreingiknøttar hóttu á øllum høvum. Og sum dømi kann nevnast, at Noreg misti 1100 før við 2500 monnum av krígsávum. Heldur ikki føroyingar sluppu snikkaleysir undan krígnum. Í 1917 søkti ein týskur kávbátur átta føroyskar sluppir, sum fiskaðu undir Føroyum. Men skiparin á kavbátinum læt manningarnar sleppa í bátarnar fyrst, so eingin sjólætst. Tí at váðaligt var at sigla, var brátt stórt vørutrot. Tað sindrið, sum kom, var skamtað, so tað var mangan svangligt. Tað, ið mest ráddi um, var at halda seg uttanfyri kríggið, og tí komu teir tríggir norðurlendsku kongarnir til fundar í Malmö í 1914 til at binda seg í felagsskap at kunna vera uttanveltaðir.

Í árunum framman undan fyrra veraldarkríggi hevði eitt drúgt stríð staðið millum týskt og danskt mál í norðara parti av Suðurjútlandi, har týskurin nú átti valdið. Tað danska fólkið, sum har búði, hevði gjørt alt, ið gerast kundi, fyri at varðveita gamla móðurmál sítt, sangir sínar og donsku siðmenningina. Men stig fyri stig royndu týskararnir at troka alt danskt burtur. So brast kríggið á í 1914. Danska fólkið í hesum landsparti hevði týska herskyldu og noyddist tí í bardaga at stríðast lið um lið við týsku hermonnunum fyri eini sak, ið ikki hevði teirra áhuga. Einir 5000-6000 mans komu ikki heimaftur úr krígnum; teir lótu lív fyri Týskland.

Hygg eisini at

• Føroyar undir 1. heimsbardaga
• Seinni heimsbardagi

Myndarøð

• 
  28. juni 1914 skeyt ein serbiskur yvirgangsmaður Franz Ferdinand, erkihertoga, sum var borin til eysturríksku-ungarsku krúnuna. Soleiðis byrjaði fyrri heimsbardagi.
• 
  Skotgravirnar eyðkendu fyrra heimsbardaga.
• 
  Í fyrra heimsbardaga vórðu flogfør fyrstu ferð brúkt í bardøgum.
• 
  Hernaðarligar samgongur undir Fyrra veraldarbardaga. Sameindu londini eru grøn, miðveldini reyð, og uttanveltað lond eru ljósa-brún.

Keldur

Keldur

Fótnotur