Meter
De meter (m) is de SI-ienheid foar langte. Hy is sûnt 1983 definiearre as de ôfstan dy’t ljocht yn 1/299.792.458 fan in sekonde yn in absolút fakuüm ôfleit. De meter is ien fan de sân SI-basisienheden.
Troch in SI-foarheaksel foar de meter te setten kinne mearfâlden en breukdielen oantsjutten wurde. Bygelyks kilometer (1000 meter; kilo- = 1000) en nanometer (in miljardste fan in meter; nano- = 1/1.000.000.000
Etymology
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It wurd meter komt fan it Frânske wurd “metre”, wat op syn beurt wer ôfkomstich is fan it Grykske wurd “metron” (μετρον), wat “mjitte” betsjut.
Skiednis
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De definysje fan in meter is yn de rin fan de tiid in stik as wat kearen feroare, omdat troch de ûntwikkeling fan de wittenskip de beskikbere mjitmetoaden krekter waarden as de oant dan ta brûkte standertdefinysje. Dat de meter sels is (op wat útsûnderings nei) net feroare, mar krekter makke.
Hjirûnder stiet in gronologysk oersjoch fan de skiednis fan de meter:
1668
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De Ingelskman John Wilkins publisearre yn 1668 An Essay towards a Real Character and a Philosophical Language, in wurk dêr't er de meter yn fêstleit op de lingte fan in slinger dy’t beweecht mei in heale perioade fan 1 sekonde. Dat is neffens de hjoeddeiske noarm likernôch 993,9 mm.[1][2]
1791
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De meter waard yn 1791 definiearre troch de Frânske Akademy fan Wittenskippen, as it tsienmiljoenste part fan de ôfstân fan de noardpoal oant de evener, mjitten op seenivo, lâns de meridiaan fan Parys. Jean-Baptiste Joseph Delambre en Pierre Méchain fierden mjittingen út. Salang't de mjittingen noch net ree wienen waard der in foarriedich model brûkt as standert.
1799
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Nei’t yn 1798 de meridiaanmjitting ree wie waard yn 1799 in nije standert fêstlein, no neffens de krekt bepaalde meridiaanlangte. Dy mètre des Archives is makke fan platina. Doe’t dy letter 0,2 mm te koart blykte te wêzen troch in rekkenflater yn de ôfplatting fan de ierde waard de standert net wizige.
1889
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Yn 1875 rjochte de ynternasjonale Metergearkomste (Convention du Mètre) in permanint Ynternasjonaal Buro foar Maten en Gewichten (Bureau International des Poids et Mesures) op yn Sèvres. In nije standertmeter waard makke. Op de earste CGPM (Conférence Générale des Poids et Mesures; Algemiene gearkomste foar gewichten en maten) waard yn 1889 de meter definiearre as de ôfstân tusken twa ynkepings op in stêf fan 90% platina en 10% iridium, de saneamde X-meter, dy’t yn Sèvres bewarre wurdt. De opset wie in skerper definiearre meter te krijen, de langte waard net feroare.
1960
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Hja bleaunen sykjen nei middelen dy’t in sekuerdere definysje mooglik makken. De oplossing waard fûn yn de weachlingte fan it ljocht fan in beskate strielingsboarne, dy’t mei de help fan ynterferometry krekt bepaald wurde kin. Nei ferskate strielingsboarnen ûndersike te hawwen, kaam men yn 1960 ta de nijkommende definysje: de meter is de langte lyk oan 1.650.763,73 weachlingtes yn fakuüm fan de strieling oerienkomstich mei de net-fersteure oergong tusken de tastannen 2p10 en 5d5 fan it atoom krypton-86.
1983
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn 1983 is de CGPM op de hjoeddeiske definysje mei de ljochtmjitting oergong. De reden dêrfoar lei yn it feit dat tiidmjitting doe in stik krekter mooglik wurden wie troch it gebrûk fan atoomklokken. In foardiel is no dat de meter yn elts natuerkundich laboratoarium produsearre wurde kin.
Mei de hjoeddeiske definysje is ek de wearde fan ljochtsnelheid fêstlein op de op dat stuit meast krekte mjitten wearde. Sûnt dat stuit beynfloedzje mjittings fan de ljochtsnelheid de grutte fan de meter. De ljochtsnelheid yn fakuüm is no mei definysje krekt 299.792.458 meter de sekonde.
Yn it laboratoarium wurdt de meter doch bepaald troch it tellen fan it tal weachlingtes. In gefolch fan de 17e CGPM wie dat de ûnwissichheid (de flater) yn de meter fiif kear sa lyts waard. It ljocht fan de mei joadium stabilisearre Helium-neonlaser waard de “rekommandearre strieling” om te meter te finen. De weachlingte fan dit laserljocht wurdt no oanfurdige as λHeNe = 632,99139822 nm mei in relative standertûnwissichheid (U) fan 2.5 × 10–11. Dizze ûnwissichheid is no it beheinende ûnderdiel by it meitsjen fan de meter yn it laboratoarium, omdat it ferskeidene oarders fan grutte minder is as dy fan de sekonde (U = 5 × 10–16). Dêrom wurdt yn de praktyk yn laboratoariums de meter sjoen as 1.579.800,298728(39) weachlingtes fan it helium neon laser ljocht yn fakuüm.
SI-faktoaren
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De folsleine rige fan SI-foarheaksel jout foar de meter de neikommende mearfâlden en breukdielen.
| Faktor | Namme | Symboal | Faktor | Namme | Symboal | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 100 | meter | m | |||||
| 101 | dekameter | dam | 10–1 | desimeter | dm | ||
| 102 | hektometer | hm | 10–2 | sintimeter | cm (sm) | ||
| 103 | kilometer | km | 10–3 | milimeter | mm | ||
| 106 | megameter | Mm | 10–6 | mikrometer | µm | ||
| 109 | gigameter | Gm | 10–9 | nanometer | nm | ||
| 1012 | terameter | Tm | 10–12 | pikometer | pm | ||
| 1015 | petameter | Pm | 10–15 | femtometer | fm | ||
| 1018 | eksameter | Em | 10–18 | attometer | am | ||
| 1021 | settameter | Zm (Sm) | 10–21 | septometer | zm | ||
| 1024 | jottameter | Ym (Jm) | 10–24 | joktometer | ym (jm) |
De ôfkoartings tusken heakjes binne de Fryske ôfkoartings; dit binne gjin standert-symboalen út it SI.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|