Lingua lituana

Lituano lietuvių kalba
Falado en:	Lituania, áreas limítrofes, e nas comunidades lituanas en todo o mundo.
Rexións:	Báltico
Total de falantes:	4 millóns aproximadamente
Posición:	88º
Familia:	Indoeuropea  Báltico   Báltico oriental    Lituano
Status oficial
Lingua oficial de:	Lituania Unión Europea Polonia (como lingua minoritaria)
Regulado por:	Comisión da lingua lituana
Códigos de lingua
ISO 639-1:	lt
ISO 639-2:	lit
SIL:	LIT
Mapa
Status
O lituano está clasificado como "en estado seguro" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

O lituano (lietuvių kalba) é unha lingua báltica con 4 millóns de falantes e a lingua oficial de Lituania.

Historia

Primeiro libro en lituano Catecismo de Martynas Mažvydas, 1547.

Algúns lingüistas pensan que o lituano é a lingua que máis trazos conserva do antigo indoeuropeo. As linguas bálticas orientais afastáronse das occidentais entre os séculos V e VII. A diferenciación entre o lituano e o letón deuse a partir do século IX; entre estes dous existiron dialectos de transición ata, cando menos, o século XIV e, posibelmente, o XVII. A ocupación da bacía do Daugava por parte da orde militar alemá dos Irmáns da Espada entre os séculos XIII e XIV (coincidindo co territorio da Lituania actual), contribuíu ao desenvolvemento autónomo desta lingua.

O texto máis antigo existente é unha tradución de himnos de entre 1503 e 1525. Publicáronse libros a partir de 1547, mais o nivel de alfabetización dos lituanos foi moi baixo até o século XVIII e non había moitos títulos. En 1864, após o Erguemento de Xaneiro, Mikhail Muravyov, Gobernador Xeral Ruso de Lituania, prohibiu a utilización do lituano na educación e na imprenta e mesmo prohibiu a utilización do alfabeto latino. Algúns libros continuaron a ser imprimidos en Prusia Oriental e os Estados Unidos. Introducidos no país por traficantes de libros, contribuíron a soster o sentimento nacionalista até que se levantou a prohibición en 1904. Jonas Jablonskis (1860-1930) contribuíu moito á formación do padrón lingüístico lituano. As convñencións do lituano escrito foran evolucionando durante o século XIX, mais Jablonskis, na introdución á súa Lietuviškos kalbos gramatika foi o primeiro en formular e expor os principios esenciais, baseados no dialecto alto-lituano occidental. O lituano foi a lingua oficial de Lituania desde 1918. Durante a ocupación soviética utilizouse oficialmente xunto co ruso, a cal, ao ser a lingua oficial da Unión Soviética, tiña primacía sobre o lituano.

Clasificación

O lituano é unha das dúas linguas bálticas existentes, xunto co letonio. No século XIX desapareceu o prusiano antigo.

Distribución xeográfica

Territorio de lingua lituana no século XVI

O lituano fálase fundamentalmente en Lituania (3 millóns, 80% da poboación). Fálao tamén o grupo étnico lituano que vive en Belarús, Letonia, Polonia e no óblast de Kaliningrado (Rusia) e por emigrantes noutras partes de Rusia e noutros países de América e Europa, até chegar aos 4 millóns.

Situación oficial

O lituano é a lingua oficial de Lituania.

Dialectos

O lituano ten dous dialectos principais: aukštaitiano (Aukštaičių, lituano das terras altas) e samogitiano (samogitiano, Žemaičių/Žemaitiu, lituano das terras baixas) .

A norma padrón baséase no aukštaitiano occidental. Os dous dialectos no son completamente intelixíbeis entre si.

Sons

Vogais

O lituano conta con doce vogais escritas. Ademais das letras latinas utilízase o acento ogonek (coñecido como "caudata") para indicar vogais longas, reliquia histórica de cando estas vogais estaban izadas (como as vogais ogonek no polonés contemporáneo), e antes aínda, de cando precedían un son 'n'.

Maiúscula	A	Ą	E	Ę	Ė	I	Į	Y	O	U	Ų	Ū
Minúscula	a	ą	e	ę	ė	i	į	y	o	u	ų	ū
AFI	ɐ ɐˑ	ɐˑ	æ æˑ	æˑ	eˑ	i	iˑ	iˑ	oˑ o	u	uˑ	uˑ

Consoantes

O lituano utiliza 20 caracteres consonánticos tomados do alfabeto latino. Ademais, o dígrafo "Ch" representa unha velar fricativa (/x/); a pronuncia dos demais dígrafos pódese deducir dos seus compoñentes.

Maiúscula	B	C	Č	D	F	G	H	J	K	L	M	N	P	R	S	Š	T	V	Z	Ž
Minúscula	b	c	č	d	f	g	h	j	k	l	m	n	p	r	s	š	t	v	z	ž
AFI	b	ts	ʧ	d	f	ɡ	ɣ	j	k	l	m	n	p	r	s	ʃ	t	ʋ	z	ʒ

Fonoloxía

Consoantes

		labiais	dentais	alveo- dentais	alveolares	alveo- palatais	velares
plosivas	xordas	p	t				k
	sonoras	b	d				ɡ
fricativas	xordas	f		s		ʃ	x
	sonoras			z		ʒ	ɣ
africadas	xordas			ʦ		ʧ
	sonoras			ʣ		ʤ
nasais		m			n
líquidas	laterais				l
	glides	ʋ					j
rhotic trill					r

Cada consoante, excepto /j/, ten dúas formas: palatalizada e non palatalizada (/bʲ/}}] - /b/,/dʲ/ - /d/, /gʲ/ - /g/ etc.).

As consoantes [f x ɣ] e as súas versións palatalizadas só se atopan en empréstimos.

Vogais

O sistema vocálico lituano pódese organizar de dous xeitos. O esquema tradicional distingue entre vogais longas e curtas e ten seis vogais longas e cinco curtas:

	Frontal		Central	Posterior
	Longa	curta		Longa	Curta
Fechada	iˑ	i		uˑ	u
Media	eˑ			oˑ	o
Media-aberta	ɛˑ	ɛ
Aberta			ɐˑ		ɑ

Porén, tamén se ten proposto distinguilas entre tensas e laxas, co que quedaría o seguinte (como terminoloxía mantense a anterior):

	Anterior		Posterior
	Longa	Curta	Longa	Curta
Fechada	iˑ	ɪ	uˑ	ʊ
Media	eˑ		oˑ	ɔ
Aberta	æˑ	a	ɐˑ	ʌ

Gramática

O lituano é unha lingua moi flexiva, na que as relacións entre as partes da oración e as súas funcións na oración se expresan mediante numerosas flexións.

Existen dous xéneros gramaticais, feminino e masculino. Algunhas formas, especialmente adxectivos atributivos, derivan dun xénero neutro histórico.

O acento léxico é libre e móbil e caracterízase tamén polo acento tonal.

Ten cinco declinacións nominais e tres adxectivais e tres conxugacións verbais. Todos os verbos teñen presente, pasado, pasado iterativo e futuro no indicativo, subxuntivo (ou condicional) e imperativo (ambos os dous sen distinción de tempos) e infinitivo. Estas formas, fora do infinitivo, conxúganse e teñen dúas persoas en singular e dúas en plurarl e a terceira persoa común ao plural e ao singular. O lituano ten o sistema de participios máis rico de todas as linguas indo-europeas, xa que ten participios derivados de todos os tempos con formas activas e pasivas distintas e varias formas de xerundio.

Os substantivos e outras palabras declinábeis teñen cinco casos: nominativo, xenitivo, dativo, acusativo, instrumental, locativo e vocativo. En textos antigos úsanse tres variedades adicionais do locativo: ilativo, adesivo e alativo. Os máis comúns son o ilativo, aínda en uso, especialmente na fala, e o alativo, que sobrevive na lingua padrón en certos usos idiomáticos. O adesivo está practicamente desaparecido.

A efectos prácticos, estas declinacións permiten unha maior liberdade de palabras. "Ven un coche" pódese dicir "atvažiuoja automobilis" ou "automobilis atvažiuoja".

A primeira gramática prescriptiva do lituano foi escrita en latín por Daniel Klein e publicada en Königsberg en 1653. O primeiro Compendio de lingua lituana publicouno en 1856/57 August Schleicher, profesor da Universidade de Praga.

Os dous libros fundamentais acerca da gramática lituana hoxe en día son Introdución a lituano moderno, en inglés, de Leonardas Dambriūnas, Antanas Klimas e William R. Schmalstieg e A gramática da lingua lituana, en ruso, de Vytautas Ambrazas.

Vocabulario

Empréstimo léxicos

O vocabulario básico do lituano non conta con moitos empréstimos. Algunhas palabras, coñecidas como senieji skoliniai ("empréstimos vellos") proveñen dos veciños próximos (eslavos e xermanos). Normalmente, cando os eslavos ou os xermanos introducían un concepto ou obxecto novo, os lituanos utilizaban a mesma palabra para ese concepto ou obxecto cos axustes mínimos para adaptala ao sistema fonolóxico. Son palabras como stiklas ("cristal", do eslavo steklo), muilas ("xabrón", do eslavo mylo), gatvė ("rúa", do xermánico gatwo") ou spinta (moble para gardar cousas, lacena, armario, andel etc., do alemán Spind).

No século XX incorporáronse basantes internacionalismos, como ekonomija, schema, kosmosas. Outros son híbridos, isto é, unha raíz é internacional e a outra lituana, como šviesoforas ("semáforo", literalmente "porta-luz").

Existe un compromiso entre a aceptación de palabras novas e a invención. No uso científico resulta máis doado simplemente aceptar a palabra en cuestión, axeitando simplemente a pronuncia, o que fai que nos contextos técnicos o 70% do vocabulario sexan empréstimos. Para o uso cuotidiano prefírese crear palabras novas.

Vocabulario indo-europeo

Considérase que o lituano é unha das linguas indo-europeas contemporáneas máis conservadoras. Certas palabras son moi semellantes ás correspondentes en sánscrito; por exemplo, sūnus ("fillo") e avis ("ovella") son idénticas e outros pares diferéncianse moi pouco: dūmas e dhumas ("fume"), antras e antaras ("segundo") e vilkas e vrkas ("lobo"). Porén, a morfoloxía verbal lituana mostra moitas innovacións.

Outras coinciden co latín, como os pares seguintes (o primeiro en latín, o segundo en lituano): rota — ratas ("roda"), senex — senis (un "vello"), vir — vyras ("hom3"), anguis — angis ("serpe" en latín, unha especie en lituano), linum — linas ("liño"), aro — ariu ("eu aro"), iungo — jungiu ("eu xungo"), duo — du ("dous"), tres — trys ("tres"), septem — septyni ("sete"), gentes — gentys ("tribos"), mensis — mėnesis ("mes"), dentes — dantys ("dentes"), noctes — naktys ("noites"), sedemus — sėdime ("estou sentado") etc. Nisto coincide con outras linguas indo-europeas.

O lituano mostra numerosas afinidades léxicas e gramaticais coas linguas bálticas e eslavas.

Sistema de escrita

Como moitas das linguas indo-europeas, o lituano emprega unha forma modificada do alfabeto romano. Consta de 32 letras. A orde alfabética ten unha regra sorprendente: "Y" colócase entre "Į" (I ogonek) e "J", xa que "Y" realmente representa un /iˑ/ prolongado.

A

Ą

B

C

Č

D

E

Ę

Ė

F

G

H

I

Į

Y

J

K

L

M

N

O

P

R

S

Š

T

U

Ų

Ū

V

Z

Ž

a

ą

b

c

č

d

e

ę

ė

f

g

h

i

į

y

j

k

l

m

n

o

p

r

s

š

t

u

ų

ū

v

z

ž

Os acentos agudo, grave, til e macron empréganse para marcar o acento e a duración vocálica. Porén, normalmetne non se escriben, excepto nos dicionarios, gramáticas e nos casos de ambigüidade. Utilízanse ademais os dígrafos seguintes, que se colocan como secuencia de dúas letras na ordenación alfabética.

Ch	Dz	Dž
ch	dz	dž

Exemplos

• Lituano: Lietuviškai ("lietuvishkai", [lĭetuviʃkaĭ])

(lingua) lietuvių

(nacionalidae) lietuvis (masculino), lietuvė (feminino) ("lĭetuvis", lĭetuvē)

• Olá (informal): labas ("lahbas", [lābas])
• Adeus (informal): iki! ("iki'", [iki])
• Por favor: prašau ("prashau", [praʃaŭ])
• Grazas: ačiū ("ahchjooh", [ātʃⁱū])
• Ese/Esa: tas (masculino), ta (feminino) ("tas, ta")
• Canto (custa)?: kiek kainuoja? ("kjek kainuoja", [kĭek kainǔoja])
• Si: taip ([taĭp])
• Non: ne ("ne")
• Perdón: atsiprašau ("Atsiprashau", [atsipraʃaŭ])
• Non entendo: nesuprantu ([nesuprantu])
• Fala inglés?: (ar) kalbate angliškai? ([/ar/ kalbate āngliʃkaĭ ?])
• Onde está ...?: Kur yra? ([kur īra?])

Véxase tamén

Outros artigos

• Wikipedia en lituano

Ligazóns externas

• O lituano no Ethnologue
• Pages and Forums on the Lithuanian History Arquivado 22 de setembro de 2020 en Wayback Machine.
• Diacritics Project — All you need to design a font with correct accents
• Academic Dictionary of Lithuanian
• The Historical Grammar of Lithuanian language
• Lithuanian English Dictionary from Webster's Online Dictionary - the Rosetta Edition
• Online Searchable Dictionary - searchable
• Lithuanan and Slovenian language with Japanese translation
• 2005 analysis of Indo-European lingustic relationships