Chemiska wjazba

Chemiska wjazba je pomjenowanje za krutu zwjazanosć mjezy najmjeńšimi dźělkami, a to móžeja być atomy, iony abo molekule. Zwjazanje a wotwjezanje chemiskich wjazbow je zakład za přetworjenje maćiznow. Rozrjaduja so do sylnych a słabych wjazbow.

Sylne wjazby

Sylne wjazby so do slědowacych typow rozrjaduja:

Typ wjazby	Wjazbowe partnarje
ionowa wjazba	metale z njekowami
metalowe wjazba	metale z metalemi
atomowa wjazba	njekowy z njekowami

W periodiskej tabulce přiběra metalowy charakter wot prawa na lěwo a wot horjeka dele. Přechody mjezy njekowami a metalemi su tohodla běžne, runjež tak je z přechodami mjezy tutymi třomi wjazbowymi typami.

Ionowa wjazba

lěsyca sele CsCl

Metale a njekowy z diferencu elektronegatiwity wyše hač 1,7 wutworje ionowu wjazbu. Dokelž maja metale nišu elektronegatiwitu hač njekowy, přepodaja wone wšě swoje walencowe elektrony na njekow. Potajkim zwjazuja so metale jako pozitiwne nabite iony (kationy) z negatiwnje nabitymi ionami (aniony) njekowow. Iony so mjezy sobu elektrostatiski přićahuja a tworje ionowy lěsycu. Čim wyše su iony nabite a čim mjeńše su jich radiusy, ćim stabilniši je lěsyca a ćim wjetši je toś škrějny dypk tutoho zwjazanja. Ionowe lěsycy wodźa milinu jenož w škrjenju a w rozpušćonce. Njejsu to pak elektrony, kotrež wodźa milinu, ale rozpušćene iony. Wšitke zwjazanja, kotrež su z ionowych lěsycow natwarjene, so pomjenuja w chemiji sele. Přikłada stej NaCl a AlCl₃.

Metalowe wjazba

kupor

Metale maja nisku elektronegatiwitu a tohodla su wonkowne elektrony słabje na metalowe atomy wjazane. Wone so lochko wot atomow pušćeja. Atomowe tyłowy metala (atomy bjez wonkownych elektronow) so zwjazuja k metalowemu lěsycy. Elektrony so jako tak pomjenowany elektronowy płun w lěsycy swobodnje pohibuja. Tohodla móžeja metale jara derje milinu a ćopłotu wodźić. Je to tež přičina za duktilnosć (daja so lochko formować). Swobodnje so pohibowace elektrony móžeja wšě žołmowe dołhosće swětła, kotrež zapromjenja, zaso njepřeměnjenje wotpromjenić (emitować). Tohodla so metale tak błyšća – wšo swětło so mjenujcy reflektujo.

Atomowa wjazba

Njekowy wěžu so mjezy sobu přez elektronowe poriki. Po tutej wašni zwjazane atome pomjenjujomy molekule. Atomowe wjazby móžeja być polarne abo njepolarne. To wotwisuje wot diference elektronegatiwity wobdźěleneju njemetalneju elementow. Pola polarnych wjazbow je wjetšina hustoty wjazbowych elektronow pola njemetala z wyšej elektronegatiwitu. Molekule maja niski škrějny dypk a su izolatory (njewodźa milinu). Synonyma za atomowu wjazbu stej kowalentna wjazba a wjazba elektronowych porikow.

Słabe wjazby

Słabe wjazby so w zasaźe mjezy molekulemi wutworja a wobwliwuja fyzikaliske kajkosće jako škrějny abo zawarjenski dypk. Pola słabych wjazbow njepřechadaja elektrony wot jednoho atoma na druhi a so tež njewutworja wjazbowe elektronowe poriki. Jedna so jow wo přesunjenje negatiwneho nabitka w molekulu. Při tym nastanje elektriski dipol, to rěka, zo ma molekul w sebje pozitiwnje nabity a negatiwnje nabity pol. Dipol móže druhe dipole přićahować a tak so wutworje słaba wjazba mjezy molekulemi. Słaba wjazba je na přikład:

Wodźikomostowa wjazba

wodźikomostowe wjazby pola wody

Hdyž je wodźik na kislik, dusyk abo fluor wjazany, přesuwa so hustota wjazbowych elektronow k tutym elementam, dokelž maja wone wyšu elektronegatiwitu hač wodźik. Wutworje so potajkim dipol z pozitiwnje nabitym wodźikom a negatiwnje nabitymi atomami kislika, dusyka abo fluora. Kislik, dusyk a fluor maja nimo wjazbowych wonkownych elektronow tež swobodne elektronowe poriki na wonkownej cerje elektronoweje wobalki. Pozitiwnje polarizowany wodźik móže nětko tak pomjenjene wodźikomostowu wjazbu z tutymi swobodnymi elektronowymi porikami wutworić.

Dalšne słabe wjazby su Van-der-Waalsowe mjezsobne wobwliwowanje a dipol-dipolowe mjezsobne wobwliwowanje.

Přehlad

Zakład wšitkich wjazbow je potajkim elektrostatiske přićahowanje. Tabulka dajo přehlad sylnych a słabych wjazbow glědajo na pozitiwnje a negatiwnje nabite partnerje.

Typ wjazby	Pozitiwnje nabite	Negatiwnje nabite
ionowa wjazba	kationy	aniony
metalowa wjazba	kationy (pomjenjuju so tež atomowe rumpy)	elektronowy płun (licho se pógibujuce elektrony)
atomowa wjazba	atomowe jadro	elektronowa wobalka
wodźikomostowa wjazba	wodźik, kotrež je na O, N, abo F wjazany a tohodla pozitiwnje polarizowany	N, O abo F z nanajmjenje jednym swobodnym elektronowym porikom