Francuz kóterilisi

1789-jılı 14-iyulda Bastiliya túrmesiniń hújim etiliwi

Francuz kóterilisi bul Franciya tariyxında 1789-1799-jılları dawam etken dáwir. Ol Franciyaǵa kóplegen áhmiyetli ózgerislerdi alıp kelgen.

Kóterilisnıń eń belgili waqıyalarınıń biri bul 1789-jılı 14-iyulda Bastiliya túrmesiniń hújim etiliwidir. Bastiliya bul patsha shańaraǵına boysınbaǵanlardı qamap qoyatuǵın saray bolǵan, ádette ol jerge adamlar ólim jazasına jiberilgen. Ol Fransiyadaǵı úshinshi yamasa eń pás klass tárepinen qıyratılǵan. Olar qamaqtaǵılardı bosatıp, keyin saraydı jaǵıp jibergen. Keyinirek olar Bastiliya gerbishlerinen kópir salǵan.

Úshinshi klass jámiyettiń ádilsiz bóliniwi sebepli kóteriliske shıqqan. Francuz xalqınıń shama menen 98%i úshinshi klass bolǵan. Tek 1.5%i ekinshi klass hám 0.5%i birinshi klass esaplanǵan. Eń jarlı klass bolıwına qaramastan úshinshi klass barlıq salıqlardı tólegen. Húkimet puldı baylıqqa hám urısqa sarplaǵanı sebepli qarızdar bolıp qaladı. Patsha Lyudovik XVI salıqlardı kóteriwdi qáleydi. Ol barlıq úsh qatlam adamlarınan dúzilgen birlikti yaǵnıy General shtatlardı jıynaydı. Olar 1614-jıldan beri birge jıynalmaǵan edi. Lyudovik XVI birinshi hám ekinshi qatlamlardı salıq tólewge májbúrlemekshi boladı, biraq olar qarsı boladı. Úshinshi qatlam xalıqtın 98 in quraǵanlıǵı ushın, bul General shtatlar birliginde kóbirek dawısqa iye bolıwdı qáleydi biraq patsha oǵan razı bolmadı.

Keyin úshinshi qatlam ózin "Milliy birlik" dep ataydı. Milliy birliktiń aǵzaları jańa konstitutsiya ústinde jumıs baslaydı. Bunnan keyin patsha úshinshi qatlamdı General shtatlar birliginen shıǵarıp taslaydı.

Bul 1789-jılı Adam hám puxaralardıń huqıqı haqqında deklaratsiyanıń payda bolıwına alıp keledi. Ol Amerika kóterilisinde qatnasqan Markiz de Lafayet atlı jas aristokratı tárepinen jazılǵan edi. Deklaratsiya Frantsiyanı respublika dep járiyalaydı. Franciya Respublikası 'Azatlıq, Teńlik hám Birlik' súrenine tiykarlanǵan bolıwı kútildi. Bul hár bir adam azat, teń huqıqlı hám barlıq mámleketlikler teń, aǵayinler sıyaqlı bolıwı kerek degendi ańlattı. Biraq basshılar bunı tez arada Terrorǵa aylandırdıhám onıń aqıbetinde 40,000 átirapında adamlar óltirildi, sonıń ishinde Mariya Antuanetta xanshayım hám Patsha Lyudovik XVI. Óltirilgen adamlar patshanı qollap quwatlaǵan, tiykarınan birinshi hám ekinshi qatlam adamları edi. Olar bul awdarıspaq dawamında gilyotina menen baslarınan ayrılǵan edi. Kóterilisshiler hátte jańa din menen jańa kalendar islep shıǵıǵa háreket etti.

Francuz kóterilisi Franciyada monarxiyanı birotalaǵa toqtattı. Biraq jıllar ótip Napoleon Bonapart ózin Franciya Imperatorı dep járyaladı hám Respublikanı toqtattı.

Basqa web-saytlar

• The Musée de Veygoux - Desaix hám Fransuz kóterilisine arnalǵan muzey
• Adam hám puxaralardıń huqıqı haqqında deklaratsiya (inglis tilinde)