Биринчи дуния къазауат
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
_crowned.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Биринчи дуния къазауат (28 июль 1914 — 11 ноябрь 1918) — адам улуну тарихинде эм уллу къазауатланы бириди.
Тарихде бу ат 1939 джыл, Экинчи дуния къазауат башланнгандан сора, аталгъанды. Къазауатла арасы кёзюуде «Уллу Къазауат» (ингил. The Great War, фран. La Grande guerre) дегендиле, Россия империяда аннга бир-бирде «Экинчи Ата Джурт (къазауат)»; кечирек СССР-де — «империалист къазауат» дегендиле.
Ачыкъ чурумгъа Сараевода мурдарлыкъ саналады, 1914 джылны 28 июнунда австриячы эрцгерцог Франц Фердинандны 19 джылдагъы серб гимназист Гаврила Принцип бла ёлтюрюую (бютеу къыбыла славян миллетлени бир къралгъа джыяргъа излеген террорист «Млада Босна» атлы организациячы болгъанды).
Къазауатны эсебинде тёрт империя: Россия империя, Герман империя, Австрия-Маджар империя и Осман империя чачылгъандыла. Бютёу къошулгъан къраллада 10 млн адамгъа чакълы бир ёлю, 22 млн джаралы болгъанды.
Къошулгъанла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ара къралла: Германия, Австрия-Маджар, Осман империя, Болгария.
Антанта: Россия, Франция, Уллу Британия.
Антанта джанлыла (къазауатда Антантагъа болушханла): АБШ, Япония, Сербия, Италия (Ючлю Бирлешликни члени болгъанлыгъына, Антантаны джанында 1915 джылдан башлаб къазауат этгенди), Черногория, Бельгия, Мисир, Португалия, Румыния, Рум, Бразилия, Къытай, Куба, Никарагуа, Сиам, Гаити, Либерия, Панама, Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Боливия, Доминикан республика, Перу, Уругвай, Эквадор.
| Заман | Ким баям этди | Кимге баям этилди |
|---|---|---|
| 28-чи июль 1914 | Австрия-Маджар | Сербия |
| 1-чи август 1914 | Германия | Россия |
| 2-чи август 1914 | Германия | Франция |
| 3-чю август 1914 | Германия | Бельгия |
| 4-чю август 1914 | Уллу Британия | Германия |
| 5-чи август 1914 | Черногория | Австрия-Маджар |
| 6-чы август 1914 | Австрия-Маджар | Россия |
| 6-чы август 1914 | Сербия | Германия |
| 6-чы август 1914 | Черногория | Германия |
| 1-чи август 1914 | Уллу Британия бла Франция | Австрия-Маджар |
| 15-чи август 1914 | Япония | Германия |
| 2-чи ноябрь 1914 | Россия | Туркия |
| 5-чи ноябрь 1914 | Уллу Британия бла Франция | Туркия |
| 23-чю май 1915 | Италия | Австрия-Маджар |
| 14-чю октябрь 1915 | Болгария | Сербия |
| 9-чу март 1916 | Германия | Португалия |
| 27-чи август 1916 | Румыния | Австрия-Маджар |
| 28-чи август 1916 | Италия | Германия |
| 6-чы апрель 1917 | АБШ | Германия |
| 7-чи апрель 1917 | Панама бла Куба | Германия |
| 27-чи июнь 1917 | Рум | Германия |
| 22-чи июль 1917 | Сиам | Германия |
| 4-чю август 1917 | Либерия | Германия |
| 14-чю август 1917 | Къытай | Германия |
| 26-чы октябрь 1917 | Бразилия | Германия |
| 7-чи декабрь 1917 | АБШ | Австрия-Маджар |
| 11-чи ноябрь 1918 | къазауатны бошалыуу | |
Чурумлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазаутха дери иги кесек заманны алгъа Европада уллу къралланы араларында даула кёб эдиле.
1870 джылдагъы француз-прусс къазауатдан сора къуралгъан Герман империя Европада политика, экономика алчылыкъгъа нюзюр салгъанды. Колонияла ючюн кюрешге 1871 джылдан сора къошулгъан Германия, Ингилизни, Францияны, Бельгияны, Нидерландланы эмда Португалияны колонияларын джангыдан юлешдиртиб, аны юсю бла кесине къошакъ излегенди.
Россия, Франция эмда Уллу Британия, Германияны энчи гегемония орнатыу излемлерине къаршчы чыгъыб, Антанта къурагъандыла.
Австрия-Маджар, кёб миллетли империя болгъаны себебли, кесинде миллетлени араларында бола тургъан къаугъала бла рахатлыкъ табалмагъанды. 1908 джыл алгъан Босния эм Герцоговинаны къолунда тутар ючюн, Россиягъа, Балканлада бютеу славян халкъланы джакчысы болургъа излегени ючюн, эмда Сербиягъа, къыбыла славянланы бирлешдирген аралыкъ болургъа излегени ючюн, къаршчы чыкъгъанды.
Джууукъ Кюнчыгъышда, чачылыргъа джетген Осман империяны юлеширге излеген къралланы араларында да тиклик болгъанды.
Антантаны бир джанында, Германия бла Австрия-Маджарны башха джанында даула, тиклик Биринчи дуния къазауатны башланыууна чурум болгъанды. Антантагъа — Эрсейге, Уллу Британиягъа, эмда Франциягъа къаршчы Ара къралланы къаууму — Германия, Автрия-Маджар, Осман империя бла Болгария чыкгъанды. Бу къауумда башчыгъа Германия саналгъанды. 1914 джылгъа бу эки къауум толусу бла къуралгъандыла:
- Россия империя
- Уллу Британия
- Франция
Къауум Ючлю Бирлешлик:
- Германия
- Австрия-Маджар
- Италия
Алай а Италия къазауатха 1915 джыл Антантаны джанында къошулгъанды, Германия бла Австрия-Маджарны джанында къазауатха Тюрк бла Болгария къошулуб, Тёртлю блок (неда Ара къралланы къауумун) къурайдыла.
Къазауатны чурумларыны ичинде эм баш экономика империализм, сатыу-алыу тыйгъычла, Сауутланыуда эришиу, милитаризм эмда автократия, кючлени балансы, аллында ууакъ къазауатла (Балкан къазауатла, Итальян-тюрк къазауат), Россия бла Германияда бютеулей аскерге чакъырыуну буйругъу.
Сауутлу кючледе болум
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Ючлю Бирлешликни сауутлу кючлери | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Кърал | Мамыр заманда аскерни саны (минг адам) | Аскерге чакъырыудан сора аскерни саны (минг адам) | Дженгил сауут | Ауур топладан саууту | Самолётла |
| Германия | 768 | 3822 | 4840 | 1688 | 232 |
| Австрия-Маджар | 478 | 2300 | 3104 | 168 | 65 |
| Эсебде | 1246 | 6122 | 7944 | 1856 | 297 |
| Антантаны сауутлу кючлери | |||||
| Кърал | Мамыр заманда аскерни саны (минг адам) | Аскерге чакъырыудан сора аскерни саны (минг адам) | Дженгил сауут | Ауур топладан саууту | Самолётла |
| Россия | 1423 | 5338 | 6848 | 240 | 263 |
| Уллу Британия | 411 | 1000 | 1226 | 126 | 90 |
| Франция | 884 | 3781 | 3360 | 84 | 156 |
| Эсебде | 2718 | 10 119 | 11 434 | 450 | 509 |
Герман аскерни, социал-демократла властда болгъан заманда, саны азайгъанды, 1912—1916 джылланы арасында аскерни санын азайтыу мюкюл болгъанды, правительство хаманда ачха бла баджарыуну кесиб тургъанды. Быллай политиканы себебинден 1914 джылгъа ишсизлик 8 % кёбейгенди. Аскер таймаздан сауут, кийим дыккылык сынагъанды. Аскерни пулеметла бла баджарыргъа ачха джетмегенди, авиацияда уа, саны эм кёб болса да, ол заманлагъа бек эски болгъан «Таубе» самолетла болгъандыла.
Мобилизацияда граждан эмда почта самолетланы кёбюсю аскерге сыйырлгъанды. Алай а, француз аскерни тышында, авиациягъа аз эс бёлгендиле. Францияда 1913 джылгъа авияцягъа джоюмла 6 миллион маркагъа джетгенди, Германияда — 322 минг марка, Эрсейде — 1 миллион сом.
Биринчи дуния къазаутны аллында болгъанла
[тюзет | къайнакъны тюзет]1914 джылны 28-чи июнунда Млада Босна атлы серб миллетчи террорист организацияны члени, онтогъуз джыллыкъ босниячы серб Гавриил Принцип австриячы эрцгерцог Франц-Фердинанд бла аны юй бийчеси София Хотекни ёлтюреди. Аллында бу ишге дунияда алай уллу эс бёлмейдиле, не басма, не дипломатла уллу дауур этмейдиле, халкъ да сан этмей къояды. Бир-бирле уа, славян къраллагъа бек къаршчы болгъан Франц-Фердинандны къоратыу къыза келген атмосфераны сууутурукъду, деген акъылда эдиле. Алай а австрия бла герман башчыла бу мурдарлыкъны, къазауатны башлар ючюн, сылтаугъа сайлайдыла. 5 июлда Германия Австрия-Маджаргъа Сербия бла бардыргъан дауурунда джакълыкъ этерге сёз береди.
23 июлда Австрия-Маджар, Сербияны бу мурдарлыкъ ишде джууаблыгъа тергеб, ултиматум этеди, анда ол Сербиядан, аллындан да тындыралмазлыкъ затланы излейди, аны ичинде: кърал аппарат бла аскерни ичинде австриягъа къаршчы эсленнген адамланы къоратыу, Австрия-Маджарны полициясына Сербияны территориясында ишлерге эмда адам тутаргъа эркинлик бериу. Джууабха 48 сагъат бериледи.
Ол кюн огъунакъ Сербия аскерге чакъырыуну башлайды, алай а Австрия-Маджарны полициясын къралны ичине ийгенден къалгъан бютеу излемлерине разылыгъын билдиреди. Германия Австрия-Маджардан къазауатны баям этерин излейди.
25 июлда Германия джашыртын аскерге чакъырыуну башлатады: официал халда билдирилмей, резервчилеге чакъырыу къагъытла джиберилиб башланадыла.
26 июлда Австрия-Маджар бютеулей аскерге чакъырыу этеди, Сербия бла Россияны чеклеринде аскерлени джыя башлайды.
28 июлда Австрия-Маджар, ультиматумну излемлери толтурулмагъанды деб, Сербиягъа къазауат боллугъун баямлайды. Россия Сербияны оккупация этдирирге къоймазлыгъын билдиреди.
30 июлда Францияда аскерге чакъырыу башланады
31 июлда Россия империяда бютеулей аскерге чакъырыу башланады
Ол кюн огъунакъ Германия Эрсейге ультиматум этеди: неда аскерге чакъырыу тохтатылады, неда Германия Россиягъа къазауат ачарыкъды. Франция, Австрия-Маджар эмда Германия аскерге чакъырыуну бардырадыла. Германия аскерлерин бельгий эмда француз чеклеге тартады.
Авсустну 1-де Ингилизни тыш ишлерини министри Эдуард Грей Лондонда немча келечи Лихновскийге, Германия Франциягъа чабмаса, Ингилизни нейтрал къаллыгъына сёз береди.
1914 джылны компаниясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къазауат эки баш къазауат театрда баргъанды — Кюнбатыш эмда Кюнчыгъыш Европада, дагъыда Балканлада, Шимал Италияда (1915 джылны майындан башлаб), Кавказ бла Джууукъ Кюнчыгъышда (1914 джылны ноябрындан). 1914 джылда бютеу къралла къазаутны талай айгъа бошаллыгъына ышаннгандыла, кишида билмей эди бу къазауат аллай узун боллугъун.
Биринчи дуния къазауатны башланыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Германия, алгъын этилген терк къазауатланы планы «блицкригге» кёре баш кючлерин Кюнбатыш фронтха джибергенди. Россияда мобилизацияны бошалырына дери, эрлай Францияны хорлаб, Россиягъа артдан кёчер акъылда.
Герман аскер тамадалыкъ урууну Бельгияны юсю бла, джакъланмагъан Францияны шималына этерге излегенди. Парижден ётюб, француз аскерлени сыртындан келиб къуршалар акъыл бла.
1-чи августда Германия Россиягъа къазауат баямлайды, ол кюн огъунакъ немчала билдирмей Люксембургга киредиле.
Франция Ингилизден болушлукъ тилейди, алай а ингилиз правительство (12 ауаз, 6-гъа къаршчы) «Франция биз берелмезлик болушлукъну излемезге керекди» деб болушлукъ берирге унамайды.
Анга Францияны Уллу Британиядагъы посолу, Камбо, Ингилиз бусагъатда огъунакъ кесини шохлары Франция бла Россияны сата эсе, къазауатдан сора, ким хорласада, эм къыйын болумда кеси къаллыкъды дейди. Германияны тамадалары, Ингилизни къазауатха къатышмазлыгъына ийнаныб, башлагъандыла урушну.
2-чи августда герман аскерле Люксембургну саулай аладыла, Бельгиягъа 12 сагъатны ичинде герман аскерлени француз чеклеге иерлерин излеб ультиматум саладыла.
2-чи августда Германия Францияны «Германияны территориясын бомбалау» эмда «бельгий нейтралитетни бузуу» бла терслеб къазауат баям этеди.
3-чю августда Бельгия, Германияны ультиматумуна къаршчы чыгъады. Германия Бельгиягъа къазауат ачады.
4-чю августда герман аскерле бельгий чекледен ётюб алгъа тебрейдиле. Бельгияны королю Альберт, бельгий нейтралитетни гарант къралларындан болушлукъ тилегенди. Лондон алгъыннгы сёзлерине къарамай Берлиннге, Бельгиягъа кириуну тохтатмасагъыз, къазауат ачарыкъбыз деб ультиматум джибергенди. Ультиматумну болджалы бошалыб Уллу Британия Германиягъа къазауат баям этгенди, Франциягъа болушлукъгъа 5 дивизия ийгенди.
6-чы августда Австрия-Маджар Россиягъ акъазауат баям этеди.
Аны бла Биринчи дуния къазауат башланады.
Къазауатны барыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бельгияны чеклерин ётюб, къарыусуз бельгий аскерлени хорлаб, къралны ичине терен киредиле герман аскерле. Немчала бельгий аскерлени алларында сюре 20 августда Брюсселни алыб, бельгий-француз чекге чыкъгъандыла.
14—24-чю августда Арденнледе, Шарлеруа бла Монсну къатында сермешиу болгъанды. Ингилиз-француз аскерле, 150 минг чакълы бир адамны тас этиб, хорланнгандыла, немчалыла уа кенг фронт бла шималдан алгъа тебрегендиле, эм баш урууларын Парижден кюнбатыш табагъа алыб, француз аскерни уллу тогъайгъа алыр мурат бла.
Герман аскерле тыйгъыч кёрмей алгъа баргъандыла, ингилиз аскерле тенгиз джагъагъа къачхандыла, француз аскер тамадалыкъ Парижни туталмазлыгъына къоркъуб, ара шахарны берирге хазырланнганды, правительство уа Бордогъа къачханды.
Алай а Парижни бир джаны бла ётюб, француз аскерни къуршоуларгъа кючлери тауусулгъанды. Аскерле сермешиуледе джюзле бла километрни ётгендиле, арыгъандыла, коммуникацияла созулгъандыла, флангланы джабаргъа аскерле джетмегендиле, резерв болмагъанды, ол себебден биринчи планны къоюб, аскерле кюнчыгъышха бурулуб француз аскерлени тылларындан урургъа оноу этедиле.
Алай а, кюнчыгъышха, Парижден шималда, бурула, немчалыла кеслерини онг флангларын француз аскерлеге ачыкъ къойгъандыла. Аны эслеб Парижни джакълагъан француз аскерле къабыргъасында уруб, немча аскерлени 100 киломтр шималгъа атхандыла, андан сора «Тенгизге къачыу» атлы маневр болгъанды, эки аскер бир-бирин къуршоулар мурат бла, Шимал тенгизни джагъасына дери баргъандыла.
Кюнчыгъыш фронтда бу заманлада юч уллу сермешиу болгъанды орус эм герман аскерлени арасында: Кюнчыгъыш-Прусс операция (1914), Лодзь операция эмда Варшава-Иванград оперция. Бу сермешиуледе эки къралны аскерлерида бир-бирлерине сезимли уруула этгендиле. Галиция сермешиуде уа, Россия Австрия-Маджарны хорлаб, аны джерине 350 километр теренликге киргенди. Джылны ахырына эки фронтда тохташыб, позицион халгъа келгенди.
Серб компаниядада Австрия-Маджар аскерле, чекде тургъан Белградны къуру 2-чи декабргъа алалгъандыла, алай а 15-чи декабрда серб аскерле шахарны сыйырыб, австриячыланы къралдан чыгъаргъандыла.
Къазауатха Осман империяны къошулууу
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къазауатны башында Туркия къайсысы джанлы болуб да къошулургъа разы тюл эди. Къралгъа оноу этген «ючмюйюшде» аскер министр Энвер-Паша бла тыш ишлени министри Талаат-Паша Ючлю Бирлик, Джемаль-Паша эсе уа Антанта джанлы болгъандыла. Алай а 1914 джылны 2-чи августунда герман-тюрк союз кесаматха къол салынады. Ол келишиуге кёре тюрк аскерле, герман аскер келечиликни башчылыгъына тюшедиле. Къралда мобилизация баямланады. Ол кёзюуде огъунакъ правительство нейтралитетни декларациясын басмалайды. 10-чу августда Дарданеллеге «Гебен» бла «Бреслау» атлы крейсерле, Ортаджер тенгизде британ флотдан къача келиб, киредиле. Бу кемелине келиуу бла, джангыз тюрк аскер бла къалмай, тюрк флотда немчаланы башчылыгъыны тюбюне тюшеди. 9 сентябрда, тюрк правительство, бютеу къраллагъа, капитуляцияланы режимин (тышкърал гражданланы бир тюрлю бир хакъ болумлары) тохтатыуун билдиреди. Бу оноу бютеу къралланы джанында протест бла тюбейди.
Алай а уллу везирда, правительствону кёбюсюда къазауатха къаршчы чыгъадыла. Ол заманда Энвер-Паша, немча аскер тамадалыкъ бла бирге къазауатны, правительствону разылыгъын алмагъанлай, башлайды. Туркия Антантаны къралларына джихад баям этеди. 29-30-чу октябрда тюрк флот, немча адмирал Сушонну башчылыгъында, Севастополь, Одесса, Феодосия эмда Новороссийск шахарланы бомбалайды. 2-чи ноябрда Россия Туркиягъа къазауат баям этеди. 5-чи эмда 6-чы ноябрда Ингилиз бла Францияда къошуладыла. Туркияны къазауатха къошулууу Россияны аны союзниклери бла тенгиз байламын бузгъанды. Россия бла Туркияны арасында Кавказ фронт ачылады. 1914 джылна декабрындан январына бардырылгъан «Сарыкъамиш операцияда» орус Кавказ аскер тюрк аскерлени Карсха джюрюшюн тыйыб, андан сора чачыб кеси алгъа урады.
Тенгизде къазауат
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны башланыуу бла бирге герман флот бютеу Дуния Океанда крейсер кючлерин джайгъанды. Бу аланы джауларын сатыу-алыу флотларыны ишлеуюню бузмасада, Антантаны къралларыны флотларыны бир бёлегин бери джиберирге керек этгенди. Шпее адмиралны Герман Кюнчыгъыш-Азия крейсер эскадрасы, Корнель мысны къатында 1-чи ноябрда ингилиз эскадраны хорлагъанды. Алай а кечирек Фолкленд сермешиуде, 1914 джылны 8-чи декабрында ингилизле джанындан батдырылгъанды.
Шимал тенгизде флотла чабыуул типли къазауат бардыргъандыла. Биринчи уллу сермешиу 1914 джылны 28-чи августнуда Гельголанд айрымканны къатында (Гельголанд сермешиу) болгъанды. Хорлагъан ингилизлиле болгъндыла.
1916 джылны 31-чи майында Ютланд сермешиу болгъанды — Ингилиз бла Германияны баш кючлерини сермешиую. Сермешиуде къорагъан саны бла Германия хорласада, стратегия хорлам Ингилизде къалгъанды, ол сермешиуден сора герман флот ачыкъ тенгизге чыгъаргъа къоркъгъанды.
1915 джылны компаниясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къазауатны башланнганындан сора, джууукъда бошалмазлыгъы белгили болады. Антантаны бир-бирлери бла келишмеген джюрюшлери, ала аслам болсалада, Германиягъа ала бла тенг къазауат этерге мадар бергендиле.
1915 джыл Германия Кюнчыгъыш фронтда, Россияны къазауатдан чыгъарырча уллу уруу этерге оноу этеди.
Герман аскер тамадалыкъ орус аскерни Кюнчыгъыш Пруссия бла Галциядан флангларындан уруб, Польшадагъы баш кючлерин къуршоуларгъа излейди.
Август операцияны заманында (Мазурияда сермешиу) герман аскерле 10-чу орус аскерни Кюнчыгъыш Пруссиядан къыстайдыла, алай а орус фронтну юзелмейдиле, кёб турмай Праснышны къатында сермешиуда герман аскерле уатыладыла эмда Кюнчыгъыш Пруссиягъа ыхтырыладыла.
1914—1915 джылланы къышында, Карпатлада аууушла ючюн оруслула бла австриячыланы арасында, Карпат операция бардырылгъанды. 10 (23) мартда Перемышлны къуршоулауу бошалады, 115 минг адамлыкъ гарнизону бла, бу австрий шахар капитуляция этеди.
Апрелни ахырында Кюнчыгъыш Пруссияда, дагъыда бир кючлю алгъа джюрюш этедиле, 1915 джылны майында орус фронту юзедиле. Майда немча-австрий кючле Галицияда фронтну юзедиле. Къуршоулау къоркъуудан, орус аскерле бютеу фронтну узунлугъунда ызына ыхтырыладыла. 1915 джылны 23-чю авсгустунда Николай II аскерге башчылыкъны кесини къолуна алады. Андан къоратылгъан Николай Николаевич, Кавказ фронтха джибериледи. 8 сентябрда — 2 октябрда, Вильно алгъа джюрюшде, немча аскерле тохтатыладыла, джангындан позицион уруш башланады.
1915 джылда Германия бла аны джанлы къралла Россияны джерине кирселеда, орус аскерни хорлаб, Россияны къазауатдан чыгъаралмагъандыла.
Кюнбатыш фронтда Нев-Шапелни къатында, герман аскерле бла биринчи кере газ атака этилген, Ипрде экинчи сермешиу болады.
Тюркню къазаутдан чыгъарыр акъыл бла, ингилиз-француз аскерле Стампыл бла къаратенгиз ачыкъбогъазланы алыргъа акъыл этедиле. Аны ючюн 1915 джылны 19 февралында Галлиполь джарымайрымканнга десант тюшюредиле, эмда сау джылны баргъан Дарданелл операция башланады. Алай а къарыу этелмей 1915 джылны ахырында аскерлерин Грециягъа эвакуация этедиле.
1915 джылны ахырында, Германия бла Австрия-Маджар, къазауатха 14-чю октябрда къошулгъан, Болгарияны болушлугъу бла серб аскерлени ууатыб, Сербияны бютеу джерин аладыла. Ол заманда огъунакъ Черногорияда тюшеди. Балканлада герман-австрий аскерлени тыяр ючюн, Салониклени къатында Уллу Британия бла Франция десант тюшюреди, итальян аскерле Албаниягъа киредиле тенгизден, аны бла Салоник фронт ачылады.
Кавказ фронтда, июлда орус аскерле тюрк аскерлени Ван кёлню къатында алгъа джюрюшлерин тыядыла. Алай Алашкерт операцияда талай джерни тас этедиле. Къазауат Персияны джеринеда джайылады. 30-чу октябрда орус аскерле Эзели портну аладыла, тюрклюле джанлы сауутлу къауумланы ууатадыла, аны бла бютеу Шимал Персия оруслуланы къолларына тюшеди. Персияны Германия джанында къазауатха къошулуу къоркъуу кетеди.
1915 джылны 23-26-чы ноябрында Шантильдеги француз штабда Антантаны конференциясы бардырылады, анда юч баш театрда бир бирлери бла келишген оноу бла къазауат бардырыргъа оноу этедиле.
Италияны къазауатха къошулуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны башында Италия нейтрал къалгъанды. 1914 джылны 3-чю августунда итальян король герман императоргъа Вильгельм II-ге, къазауатны башланыууну чурумлары, Италияны Ючлю Бирликге къошулгъан чурумлары бла келишмейди, ол себебден Италия кесини Германия джанында къазауатха къошулургъа борчлу кёрмейди деб билдиреди. Ол кюн огъунакъ итальян правительство нейтралитетни юсюнден декларацияны басмалайды. Кёб заманны Италия бла Ара къралланы, эмда Антантаны арасында джашыртын переговорла баргъанды. 1915 джылны 26-да Лондон пактха къол салыб, Италия айны ичинде Австрия-Маджаргъа эмда Антантаны бютеу джауларына къазауат ачаргъа борчланнганды. «Къан ючюн тёлеуге» Италиягъа талай территория сёз берилгенди. Ингилиз Италиягъа 50 млн фунт борч бергенди.
Ол заманда огъунакъ Германия Австрия-Маджардан, Италия нейтралитетин сакъласа, Италиягъа италиянлыла джашагъан джерлени къайтартыр сёз алгъанды. Герман посол Бернхард фон Бюлов, италиян нейтралистлени башчысы Джолиттиге билдиргенди оноуну. Джолиттини 508 депутатндан 320 джакълагъанды. Премьер-Министр Саландра отставкагъа кетгенди. Алай а ол заманда къазауат джанлы, башларында Бенито Муссолини бла Габриэле д’Аннунцио болуб, социалистле парламент бла нейтралистлеге къаршчы кёргюзюуле башлагъандыла. Король Саландраны оставкасын унамагъанды, Джолитти Римден къачаргъа керек къалгъанды. 23-чю майда Италия Австрия-Маджаргъа къазауат ачханды.
1916 джылны компаниясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]1916 джылны 21-чи февралында герман аскерле Верден къаланы къатында алгъа джюрюшню башлатадыла. Кёб адамны джашаууну багъасына, немчалыла талай километрни алгъа барадыла. Алай а андан ары джюрюелмейдиле. Бу сермешиу 1916 джылны 18-чи февралына дери баргъанды. Французла бла ингилизлиле 750 минг, немчалыла 450 минг адамны ёлю тас этгендиле.
Верден сермешиуню замандыда Германия джанындан джангы сауут — от-ат (огнемет) хайырландырылгъанды. Къазауатланы тарихинде биринчи кере Верденни кёгюнде къурутуучу (истребитель) самолетла хайырландырылгъандыла.
1916 джылны 3-чю июнунда орус аскерни уллу алгъа джюрюшю башланнганды. Фронтну тамадасы Брусилов Алексейни аты бла, «Брусилов барыш» аталгъанды, Галиция бла Буковинада герман эмда австрий аскерлеге уллу зарауат кёргюзгенди, 1,5 млн аскерчи ёлгенди. Ол заманда бардырылгъан Нароч операция бла Баранович операция джетишимсиз къалгъанды.
Июнде Соммда сермешиу башланады, ол сермешиу ноябргъа дери баргъанды, анда биринчи кере танкала хайырланнгандыла.
Кавказ фронтда январда-февралда Эрзурум сермешиуде орус аскерле тюрк аскерни ууатыб, Эрзурум бла Трапезунд шахарланы къолгъа алгъандыла.
Орус аскерлени джетишимлери, Румыниягъа Антнанта джанлы болуб, къазауатха къошулургъа чурум болгъандыла. 1916 джылны 17-чи августунда Румыния бла Антантаны арасында кесаматха къол салыннганды. Румыния Австрия-Маджаргъа къазауат ачаргъа борчланнганды, аны ючюн анга Трансильванияны, Буковинаны бир кесегин эмда Банатны берирге сёз бергендиле. 28-чи августда Румыния Австрия-Маджаргъа къазауат ачханды. Алай а джылны ахырына румын аскер ууатылгъанды, къралны джерини кёбюсю оккупация тюбюнде къалгъанды.
1916 джылны аскер компаниясы, Ютландияда уллу тенгиз сермешиу бла тарихде къалгъанды.
1916 джылны ахырына эки джаныда 6 млн чакълы бир адамны ёлю тас этгендиле, 10 млн джаралы болгъанды. Антантаны къарыуу асламыракъ болгъаны белгили болгъанды. 1916 джылны ноябрында-декабрында Германия бла аны союзниклери къазауатны тохтаргъа излегендиле, алай а Антанта унамагъанды.
1917 джылны компаниясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
1917 джылны 1—20-чы февралында Антантаны петроград конферецниясы баргъанды, анда Россияны ичиндеги политика болум, 1917 джылны компаниялары сюзюлгендиле.
6-чы апрелде къазауатха, Антантаны джанында, АБШ къошулгъанды. Аны бла Антантаны кючю уллайгъанды, алай а ол кюнбатыш фронтда алай уллу тюрлениуге келтирелмегенди.
1917 джылны февралында орус аскерни саны 8 миллион адамнда аслам болгъанды, Германия эсе 13 миллион, Австрия-Маджар — 9 миллион адам мобилизация этгендиле.
Россияда Февраль революциядан сора Кёзюулю правительство къазауатны тохтатмаз оноу этгенди, Ленин башчылыкъ этген большевикле уа къаршчы чыкъгъандыла.
Кёзюулю правительствону политикасы себебли орус аскер ичинден чачыла башлагъанды, кючюда тауусула. Алай а орус аскер къарыусуз болгъанлыкъгъа Ара къралла къазауатда уллу зарауатлыкъ чекгенлери себебли бу болум бла хайырланалмагъандыла.
1917 джылда Ара къраллада болум бирда аман болгъады, аскер ючюн резерв къалмагъанды, ачлыкъ джайылгъанды. Антантагъа хорлар ючюн алгъа джюрюш этмей фронтну тутуб турсалада джетерча болгъанды. Талай замандан Ара къралла кеслери ачдан къырылыр халгъа келгендиле.
Алай а Итальян фронтда, австриячы аскерле Капореттону къатында итальян аскерлени ууатыб, 100—150 километр киргенди Италияны джерине, Венеция кючленир къоркъууда, ингилиз эмда француз аскерле болушлукъгъа келиб, тыйгъандыла алгъа келген австрий аскерлени.
Октябрь революциядан сора совет правительство 15-чи декабрда Германия бла къазауатны тохтатханды. Немча тамадалыкъгъа умут келгенди.
Къазауатны башха театрлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]1917 джылда Салоник фронтда шошлукъ болгъанды. 1917 джылны апрелинде бирикген аскерле (британ, француз, серб, италиян, орус) алгъа джюрюш этгендиле, алай а уллу джетишим этелмегендиле.
Орус Кавказ аскер суукъ къыш болгъаны ючюн къазауатны тыйыб, джазгъа дери аскерлени асламысын тауладан ёзенлеге тюшюргенди. Мартны аллында орус аскерле тюрк аскерлени персиядагъы къауумларын ууатыб, ингилизлилеге Ирак таба тебрегендиле. Мартны ортасында 400 кимлометрлик маршдан сора Рабата шахарны къатында ингилизлиле бла бирлешгендиле. Туркия Месопатамияны тас этгенди.
Феврал революциядан сора тюрк фронтда орус аскерле уллу къазауат этмегендиле, большевик правительстов къазауатны тохтатыргъа оноу этгенинден сора уа, урушла ахыры бла бошалгъандыла.
Антантаны ахыр хорламлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Брест мамыр келишиу алыннгандан сора, Германия бютеу кючлерин кюнбатыш фронтха атханды, американ кючле джетгинчи, ингилиз-француз кючлени ууатыр умут бла.
Мартда-июлда Герман аскер Пикардияда, Фландрияда, Эна бла Марна суулада джазгъы алгъа джюрюш башлатханды, ауур сермешиуледен сора 40-50 километрни алгъа киргенди, алай а джауланы ууаталмагъанды, фронтну юзелмегенди. Германия адам эмда мюлк къайнакълары таркъайгъанды, джангыртыр мадары болмагъанды.
Майда фронтха американ аскерле келгендиле. Июлда-августда Марнада сермешиу болгъады, ол сермешиуден сора Антанта алгъа баргъанды. Октябр айда алгъа джюрюшден сора Францияны территориясыны кёбюс, Бельгияныда талай джери ариуланнганды.
Итальян театрда, итальян аскерле Витторио Бенетону къатында австриячыланы ууатхадыла, аны бла, ал джылда алыннган джерлерин ызына къайтаргъандыла.
Балкан театрда Антантаны алгъа джюрюшю 15-чи сентябрда башланнганды. 1-чи ноябргъа Антантаны аскерлери Сербияны, Албанияны, Черногорияны джерлерин ариулагъанды, Болгария къазауатдан чыкъгъанындан сора, аны джеринден ётюб, Австрия-Маджарны территориясына киргендиле.
29-чу сентябрда Болгария, 30-чу октябрда Тюркия, 3-чю ноябрда Австрия-Маджар, 11-чы ноябрда Германия къазауатдан чыкгъандыла.
Къазауатны башха театрлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Месопатам фронтда сау 1918 джыл шошлукъ сирелгенди. Къазауат былайда 14-чю ноябрда, британ аскерлени Мосулну алыуу бла бошалгъанды. Палестинадада шошлукъ болгъанды, 1918 джылны къачында британ аскер Назаретни алгъанды, тюрк аскер къуршоуланыб ууатылгъанды. Палестинаны къолгъа алгъандан сора британлыла Шамгъа киргенди. Былайда урушла 30-чу октябрда бошалгъандыла. Африкада герман аскерле Мозамбикни къоюб, Шимал Родезия атлы ингилиз колониягъа киргендиле, Германияны хорланнганын билгенлеринде колониял аскерле сауутларын салгъандыла.
Дипломатия къарыулаула
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны эсеблери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Тыш политика
[тюзет | къайнакъны тюзет]1919 джылда Германия Версаль мамырлыкъ кесаматха къол салгъандыла.
Мамырлыкъ кесаматла:
- Германия бла (Версаль мамырлыкъ кесамат, 1919)
- Австрия бла (Сен-Жермен мамырлыкъ кесамат, 1919)
- Болгария бла (Нёйи мамырлыкъ кесамат, 1919)
- Маджар бла (Трианон мамырлыкъ кесамат, 1920)
- Тюркия бла (Севр мамырлыкъ кесамат, 1920)
Биринчи дуния къазауатны эсеблерине РоссиядаФевраль революция бла Октябрь революцияны, Германияда Ноябрь революцияны санаргъа боллукъду, тёрт уллу империя джокъ болгъадыла: Герман, Россия, Осман эмда Австрия-Маджар. Россияда граждан къазауат башладнады, АБШ дуния кърал болады. Веймар республика бла репарацияланы тёлеу, Германияда реваншист кёллюлени кёб болуууна келтиреди. Олда Экинчи дуния къазауатны башланыууна себеб болады дерге боллукъду.
Территориялада тюрлениуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Британ империя Танзания бла Къыбыла-Кюнбатыш Африканы, Иракны эмда Палестинаны, Тогону; Бельгия — Бурундини, Руанданы, Уганданы; Греция — Кюнчыгъыш Фракияны; Дания — Шимал Шлезвигни; Италия — Къыбыла Тиролну, Истрияны; Румыния — Трансильванияны, Къыбыла Добруджаны; Франция — Эльзас-Лотарингияны, Сирияны, Тогону кесеги бла Камерунну; Япония — Шош океанда экватордан шималыракъ немча айрымканланы аннексия этгендиле ; Франция Саарны оккупация этгенди.
Маджар, Данциг, Латвия, Литва, Польша, Чехословакия, Эстония, Финляндия эм Югославия къралла къуралгъандыла.
Веймар республика, Тюрк Республика эмда Австрий республика къуралгъанды.
Рейн область бла къаратенгиз ачыкъбогъазла демилитаризация этилгендиле.
Аскер эсебле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Биринчи дуния къазауат джангы сауутланы къурауда уллу атлам этдиргенди. Биринчи кере танка бла химия сауут, потивогаз, зенит эмда танкагъа къаршчы сауутла хайырланнгандыла. Самолетла, пулеметла, минометла, суу тюбю кемеле, торпедалы катерле кенг джайылгъандыла. Асекерлен от кючлери терк кёбейгенди, артиллерияны джангы тюрлюлери чыкъгъанды, авиация башха бир аскер тюрлюге саналгъанды. Танка аскерле, химия аскерле чыкъгъандыла. Инжинер аскерлени роллары уллу болгъанды, кавалерияныкъы уа азайдгъанды.
Экономика эсеблери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны уллулугъу эмда узун баргъаны къралланы экономикаларын милитарлашдыргъанды. Эки дуния къазаутны ортасында ол къралланы экономикаларыны андан ары айныууна чурум болгъанды.
Къазауатда адам ёлюу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Аскер кючлени эки джанынданда ёлю болуб 10 миллион чакълы бир адам къуругъанды. Алай бусагъатха дери мамыр адамларын ичинде къурманланы саны белгили тюлдю. Эм азы бла 20 миллион мамыр адам ёлгенди деген акъылгъа келедиле тинтиучюле.
 Викигёзенде (Wikimedia Commons) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Биринчи дуния къазауат.
|
