Algi
| Algi Efander menhesennow: Mesoproterozoek – lemmyn 1600–0 Ma | |
|---|---|
| |
| Niver a algi ow tevi war weli an mor yn dowrow bas | |
| |
| Niver a algi trevesigethel hag unnkell munys yn dowrow fresk | |
| Klassans bewoniethek | |
| Gwlaskor: | |
| Bagasow komprehendys | |
| |
Algi yw taklow byw haval dhe blansow. I a wra megyans dhyworth golow an howl dre lughwrians. Studhyans algi yw gelwys algieth.
An term algi yw usys rag bagasow dyffrans, ha nyns yw pubonan anedha kelmys yn ogas. An organedhow ma yw pur goth, owth eksistya pell kyns sortow erel a blansow. Menhesennow re beu diskudhys anedha ow tedhya dhe'n Osweyth Mesoproterozoek, nans yw 1,200 milvil bledhen. Nyns yns i an eghen gynsa a vewnans, drefen i dhe dhevnydhya plastidow, hag a dheuth dhyworth an fylum Cyanobacteria, henwys ynwedh algi glas-gwyrdh.
An pyth yw kelmys yn kemmyn yntredha yw aga bos awtotrofek: i a us pennfentenyow naturel a nerth ha stoffow anorganek sempel. Nyns eus dhedha kesweyth plansow an tir. An term algi ytho yw parys mes lows. A-dhiwedhes, godhonydhyon re dhiskudhas bos eghennow algi pur dhyffrans an eyl dhe'y ben.
Gerdardhyans
[golegi | pennfenten]An ger algi a dheu dhyworth an Latin rag gommon. An wreydhen dherowek o an Proto-Eyndo-Europek *alg-, *alǵ- (“bos plos, bos lysnavedhek; kwilkyn; kenn lynn”). Ger Hen Rek rag 'gomonen' o φῦκος (phŷkos), ow styrya martesen algi rudh po liw rudh kevys dhyworto.
-
Dinobryon, algi trevesigethel dhyworth an bagas Chrysophyceae -
Gomonen (Laurencia). Lies algi byghan yw kelmys dhe'n kesweyth owth ystynna a-ugh y'n kwartron a-is war an dhyghow -
Flour a fytoplankton y'n Iwerydh Dhyghow ogas dhe Arghantina
Bewonieth ha taksonomieth
[golegi | pennfenten]
Bagas meur ha divers a organedhow sempel awtotrofek yw algi. Re anedha yw unnkellek hag erel lieskellek. An algi morek brassa ha moyha komplek yw gelwys gommon. Haval yns i dhe blansow, ha "sempel" yns i drefen bos fowt dhedha a lies organ dibarow kevys yn plansow tir.
Kyn feu an cyanobacteria prokaryotik (henwys algi glas-gwyrdh a-gynsow) komprehendys y'n algi yn lyvrow koth, nyns yw henna gwir lemmyn. Lemmyn usys yw an term algi rag organedhow ewkaryotik. Pub algi gwir a's teves sprusen a-ji dhe gennen ha kloroplastow a-ji onan po moy a gennennow. Nyns yw algi bagas monofyletik (pub eghen owth esplegya dhyworth hendas kemmyn). Nyns eus dhe algi an keth kesweythyow ha plansow tir, kepar ha del, gwreydh hag organow erel. Ogas dhe bub algi a's teves rannow a wra lughwrians y'n kethsam fordh ha cyanobacteria. I a wra oksyjen, dihaval dhe vakteria fotosynthesek kepar ha bakteria rudhlas ha gwyrdh. Nebes eghennow unnkellek a us marnas pennfentenyow nerth tu ves ha nyns eus dhedha rannow fotosynthesek.
Re beu dedhyes menhesennow neujennus a greungylgh Vindhya dhe 1.6 dhe 1.7 bilvil bledhen alemma.
Eghennow algi
[golegi | pennfenten]A-is yw nebes kindas a algi.
- Algi gwyrdh: konsidrys yns i avel plansow drefen i dhe usya an keth eghen a klorofyll ha plansow gwyrdh. Kemerys yw bos kolm esplegyansek ynter algi gwyrdh ha plansow gwyrdh.
- Algi rudh: i a wra devnydh a liw rudh dhe synsi nerth golow howl, hag ytho prederys yw i dhe esplegya yn tiblans dhe blansow gwyrdh.
- Algi gell: i a us klorofyll, mes yma nebes dyffransow bewgymygiethel yntredha hag algi gwyrdh. Nyns yns i konsidrys aga bos plans gwyrdh.
- Algi melyn: an Xanthophyceae.
- Algi owrek: an Chrysophyceae.
Bewedh
[golegi | pennfenten]
Ekologieth
[golegi | pennfenten]Herwydh usadow kevys yw algi yn tylleryow leyth po dowr, ha kemmyn yns i war dir ha dowr. Byttegyns, nyns yw algi war an tir mar apert ha moy kemmyn yns i yn ranndiryow leyth trovannel ages re segh. Nyns eus dhe algi an gwiasow vaskular hag aswiwadow erel rag bewa war an tir, mes i a yll durya seghter ha studhyow erel pan vons yn symbiosis gans fongow kepar ha fongalgi.
Algi a wari rann posek yn ekologieth dowr. Furvow munys a vyw ow kregi y'n dowr yw henwys fytoplankton. I yw boos rag an brassa rann a gadonow boos. Gommon a vyw dre vras yn dowr moryow bas. Usys yw nebes eghennow avel boos po trevasys yw rag agar po godeyl. Gommon a yll tevi yn tew avel koswigow gommon, hag a lettya damach dhyworth tonnow. Lies eghen a wodhvewnans morek a vyw ynna, ow komprehendya morsortes, dowrgeun an mor hag abalone.
Nebes algi a yll shyndya eghennow erel. I a yll dinythi dhe balster ow kul flour algi (Sowsnek: algal bloom). An algi ma a wra gwenonow difresus a ladh puskes y'n dowr. Dinoflagellates a wra kesstoff a dreyl kig puskes dhe loub. An algi a yll dybri an lin vegyansel.
Symbiosis
[golegi | pennfenten]Algi re esplegyas niver a geskowethyansow symbiotek gans organedhow erel. An huni moyha a vri yw fongalgi (Sowsnek: lichen), furvyes gans fong gans algi. Pur sewenus yns i ha 20,000 eghen yw aswonys. Yn pub acheson an fongalgi yw pur dhyffrans yn aga semlant ha bewedh dhyworth an dhiw gerann; martesen i yw an symbiosis moyha kowal aswonys. An dhiw gerann a wayn dhyworth entrans dhe dylleryow isel aga megyans le mayth yw fongalgi kevys.
Le aswonys yw keskowethyansow algi gans enevales. Polypow kowethasek Cnidaria hag a dhrehev kribow yw gwylar. Gwylar a greg war wolow, drefen bos an algi kespar posek, hag res yw dhedha kavos golow. I re esplegyas kesweythyow, yn fenowgh haval dhe wydh, a gynnik an moyha a wolow dhe'n algi. An gwylar a wanha fosow kellow an algi, ow tretha 80% a'n boos gwrys gans an algi. Skollyon an gwylar a re megyans dhe'n algi, ytho, kepar ha fongalgi, an dhew gespar a wayn dhyworth an keskowethyans. An algi yw algi owrek, yn fenowgh a'n kinda Symbiodinium. Pan wrello termynnyow kales dos, an gwylar a yll estewla an algi, owth aga daskemeres diwettha. Hanow an argerdh ma yw "kanna", drefen bos an gwylar dhe gelli aga liw.
Eghennow erel a Cnideria, kepar ha pennvagasow ha morgowles, a gomprehend algi ynwedh. Morgowles gans algi a omdheg may hwrello aga hesparow kavos an gwella golow dres an jydh, ha diyskynna yn townna y'n nos, le mayth yw an dowr rych yn nitratow ha gell gans podrans. Melhwes mor ha kregyn bolgh yw aswonys ynwedh rag ri skovva dhe algi. An dhew yw kregenogyon. An melhwes mor a wra peuri war an algi, hag i yw an keth liw ha'n algi. I a yll diberth an algi dhyowrth gwiasow an polypow tethys gansa. Kellow an algi yw gwayys dhe'n tentaklys, may hwrellans pesya bewa. An velhwesen mor, heb difresyans vytholl, a wayn kudhliw ha megyans. An gowrgregynen volgh a syns algi yn hy ganow, diskwedhys pan vo an gregynen ygor. Yma tylleryow war an mantel liwus mayth yw an groghen treusweladow, owth aktya avel lens dhe gresgreuni golow war an algi a-is. Pan vo re algi, an gregynen a's deber.
Nebes bagasow a dhivellkeynogyon erel a's teves symbiosis gans algi, kepar hag eylesow (Platyhelminths) ha preves Annelids.