Истамбул

Шегьер Истамбул туьрк: İstanbul Уьлкве ТурцияТурция Ил ИстамбулИстамбул Мэр Кадир Топбаш Бине кьунва 667 йисуз чи э. в. Виликан тӀварар 667 й. чи э. в. — 330 й. — Византий 330 й. — 1930 й. — Константинополь Майдан 5343 км² Юкьван кьакьанвал 100 м Официал чӀал туьрк чӀал Агьалияр ▲ 14 377 019 кас (2014) Къалинвал 2480,9 кас/км² Миллетар туьрквер Чпи-чпиз гузвай тӀвар истамбулвияр Сятдин чӀул UTC+2, гатуз UTC+3 Телефондин код +90 212 (европадин пай) +90 216 (азиядин пай) Почтайрин индексар 34010-34850 80000-81800 Автомобилдин код 34 Официал сайт http://www.ibb.gov.tr  (туьрк)

Истамбул ва я Стамбул (туьрк: İstanbul, [иста́нбул]) — Туьркиядин виридалайни чӀехи шегьер, уьлкведин экономикадин, медениятдинни тарихдин рикӀ я. Истамбул - Евразияда авай трансконтинентал шегьер я - адан коммерциядинни тарихдин юкьва Европадин пата чка кьунва, гьакӀ ятӀани вири агьалийрикай пудай сад кьван Азиядин пата яшамишзава.

14,4 млн кас агьалияр гваз ам Европадин ва Юкьван тир РагъэкъечӀдай патан виридалайни чӀехи шегьердин агломерация яз гьисабзава, гьакӀни вичин агьалийрин сан-гьисабдихъай дуьньяда ам вадлагьайди я. Шегьердин майдан 5343 км² я. Истамбул провинциядин (туьрк. Istanbul il) административ юкь я. Истамбулди Туьркиядин кефердинни рагъакӀидай пата авай Босфор проливдин кьве къерехда чка кьунва, Мармар гьуьл ва ЧӀулав гьуьл гьуьлерин арада.

Сифте яз и чилерал инсанар яшамиш жез чи девирдилай вилик 6-лагьай агъзур йисуз ацукьнава. Алай чӀавуз Истамбул хьиз чизвай шегьердин тарих 3 агъзур йис идалай вилик бине кутунвай Лигос тӀвар алай шегьердилай гатӀумзава. Им вири тарихда виридалайни кьетӀен чӀехи шегьеррикай сад я. Шегьердиз Финикиядин, Сур чӀаван Грециядин, Персиядинни Сур чӀаван Римдин идара акурди я, гьакӀни са шумуд виш йисарин къене шегьер Византий тӀвар алаз авай тир. Чи девирдин 330-лагьай йисуз шегьердал маса тӀвар эцигна - Константинополь (грек: Κωνσταντινούπολις Konstantinoúpolis; лат.: Constantinopolis, усм.: قسطنطینية, Kostantiniyye).

Шегьерди Римдин (476–1204 ва 1261–1453), Латин (1204–1261) ва Усман (1453-1922) империйрин патал кьилин шегьер яз къуллугъзавай тир. Гьа чӀавуз ам дуьньядин виридалайни чӀехи шегьер яз гьисабзавай тир. Римдинни Византиядин девиррин къене шегьерди Христианвал вилик ракъуруниз куьмек ийизавай тир. 1453-лагьай йисуз усманри шегьер кьунлай кьулухъ ам мусурманрин къаладиз элквъена ва Усман халифатдин кьилин шегьер хьана.

Стратегиядин фикирдай Истамбулди пара менфят авай чка кьунва – шегьер тарихдин Пекдин рехъ тирвал алайди тир, ина Европадизни Юкьван тир РагъэкъечӀдай патаз физавай ракьун рекьерин чил ва гьакӀни ЧӀулавни Аравилин гьуьлерин арада авай тек сад тир гьуьлун рехъ ава. Вири и факторри пара халкьар авай шегьердин жемят арадал гъуниз куьмек гана.

1923-лагьай йисуз Туьркиядин Республика туькӀуьрайдалай кьулухъ туьркери Анкара кьилин шегьер хьиз тайинарна. Дяведин арада авай девиррин къене шегьерди вичин виликан машгьурвал хкана.

1950-лагьай йисарилай инихъ агьалийрин сан-гьисаб цӀудра пара хъхьанва. Вири Анатолиядай мигрантар Истамбулдиз хъфизавай тир, абур вири кьабулун патал шегьердин сергьятар гьяркьуь авуна.

XX-лагьай виш йисан эхирдиз Истамбулда жуьреба-жуьре яратмишунин фестивалар туькӀуьрнава, гьа са чӀавуз инфратуькӀуьрунин хъсанрунин нетижада комплексдаказ тир транспортдин чилер акъатнава.

2010-лагьай йисуз Истамбулдал Европадин медениятдин кьилин шегьер лагьана тӀвар эцигна. Кьве йисалай кьулухъ, 2012-лагьай йисуз, Истамбулдиз 11,6 млн чара уьлквейрин турист атанва. Туризмдин патахъай шегьер вири дуьньядин машгьур тир вад шегьеррикай сад я.

КьетӀендаказ вичел желб ийидайди адан тарихдин юкь я, ам са пай ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдик акатзава. ГьакӀни Бейоглу районда авай Къизилдин карч тӀвар алай тӀебии гаваньда авай медениятдинни рикӀ аладардай юкь тафаватлу жезва.

Истамбул глобал шегьер хьиз гьисабзава, им дуьньядин виридалайни фад чӀехи жезвай экономикайрикай сад я. Ина пара туьркерин компанийринни массайрин информациядин алатрин штаб-квартирайри чка кьунва. Истамбулди уьлкведин къенепатан вири бегьеррикай кьудакай сад гузава.

Эхиримжи къад йисан къене Истамбулди Олимпиядин къугъунар тухун патал вадра вичин кандидатура вилик чӀугвана, амма агалкьунар авачиз амукьна.

Истамбулдин районарни мягьлеяр

Шегьердин административ чара авунар

Истамбулдин тарихдин районарни мягьлеяр

Европа:

Айвансарай Аксарай Байрампаша Бакыркёй Балат Бебек Бейоглу

Бешикташ Беязит Вефа Газиосманпаша Гайретепп Галата Джибали

Долмабахче Ешилкёй Зейрек Зейтинбурну Кабаташ Кягытхане Капалы Чарши

Касымпаша Лалели Мертер Ортакёй Сарыер Султанахмет

Сулукуле Таксим Фатих Фенер Чукурджума Шишли Эминёню Эюп

Азия:

• Кадыкёй
• Ускюдар

Административ чара авунар

Савдадин кьилин куьче Истикляль	Таксим майдан	Ипподром майдан	Левент райондал чилин циф акьалтна

2008-лагьай йисан нава вацралай инихъ Стамбул илдик (провинциядик) 39 ильче (тур. ilçe, ilçeleri) тахьайтӀа муниципал район акатзава. Абуру ЧӀехи Стамбул тӀвар алай шегьердин агломерация арадал гъизава. ЧӀехи Стамбулдин агьалийрин сан-гьисаб 13 483 052 кас я (2011 йис)[30]. Стамбулдин меркездин муниципал мэрияжин İBB (тур. İstanbul Büyükşehir Belediyesi) вири райондин дережадин муниципалитетрин кӀвалах сад-садава кьадайвал ийизав ва контролвал кьиле тухузава. Адан идарадик квай месэлаяр ибур я: умуми бюджет, налогарни пул кӀватӀун, социал таъминвал, инфратуькӀуьрунин проектар, эцигун, транспорт, абадвал ва мсб.

Султанахмет райондин панорама

Меденият

Театрарни галереяр

Театрар: Шегьердин, «Кен-тер», «Харбие», «Фатих», «Гюльтепе», «Кадыкёй», «Максим» операдин зал.

Выставкаяр

Гьар йисуз кьведра шегьерда гилан чӀаван яратмишунин биеннале тухузавайди я.

Массайрин информациядин такьатар

Газетар

Истамбулда акъудзавай газетар ибур я: «Поста» (Posta), «Заман» (Zaman), «Сабагь» (Sabah), «Гьуьрият» (Hürriyet), «Миллет» (Milliyet), «Радикал» (Radikal), «Жумгьурият» (Cumhuriyet), «Туьркия» (Türkiye), «Няни» (Akşam), «Гъед» (Star), «Садра» (BirGün), «Таржумахъан» (Tercüman), «Диге» (Vatan), «Таквим» (Takvim), «ЦӀийи виш йис» (Yeni Asır), «ЦӀийи рагъ акьун» (Yeni Şafak), (Türkiye), «Гьуьрият Daily News» (Hürriyet Daily News).

Стхавилин шегьерар

Европа:

Афинаяр Барселона Белград Берлин Будапешт

Бухарест Варшава Вена Венеция Грозный

Дуррес Кёльн Комрат Констанца Кортрейк

Лондон Магьачкъала Москва Одесса Осло

Пловдив Прагьа Роттердам Санкт-Петербург Сараево

Скопье Стокгьольм Страсбур Флоренция

Азия:

Алма-Ата Амман Бангкок Бейрут

Гуанчжоу Джакарта Дамаск Джидда

Джохор-Бару Дубай Исфахан Кабул

Лагьор Ленкорань Мерв Ош

Пусан Самарканд Сурабая Сиань

Симоносеки Тебриз Хошимин Шанхай

Америка:

Богота Буэнос-Айрес Гьавана Гьюстон

Каракас Мехико Рио-де-Жанейро Торонто

Африка:

Гьартум Каир Касабланка

Константина Рабат

Шикилар

• 
  Пак тир Софиядин клиса
• 
  Истамбулдин округар

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Истамбул
• Стамбулдин муниципалитетдин сайт  (туьрк)
• Freely John. Istanbul: The Imperial City. — New York: Viking, 1996. — ISBN 978-0-670-85972-6.