Малгашки јазик

Малгашки
Застапен во	Мадагаскар Комори Мајот
Говорници	25 милиони  (2015)ne2007
Јазично семејство	австронезиско малајско-полинезиско баритско источнобаритско малгашки
Статус
Службен во	Мадагаскар
Јазични кодови
ISO 639-1	mg
ISO 639-2	mlg (B) mlg (T)
ISO 639-3	mlg

Малгашки јазик (од фр. malgache; изворно: malagasy) — државен јазик на Мадагаскар. Припаѓа на австронезиското семејство и претставува мајчин јазик на населението на островот и оние малгашко потекло во други региони.

Историја

Малгашката арабица сурабе

Друг пример на текст напишан на сурабе

Малгашкиот не е сроден на околните африкански јазици, туку претставува најзападен член на малајско-полинезискиот огранок на австронезиските јазици. Јазикот е во сродство со малајско-полинезиските јазици во Индонезија, Малезија и Филипините, а во најблиско сродство со југоисточните баритски јазици што се говорат на Борнео (освен полинезиската морфофонемика. Има заеднички основен лексикон со мањанскиот јазик, што се говори во областа Барито на југот на Борнео. Ова укажува на тоа дека Мадагаскар први го населиле австронезиските народи од Малајскиот Архипелаг, кои најпрвин поминале низ Борнео. Според неодамнешните генетски истражувања, првите австронезиски доселеници веројатно дошле на почетокот на нашата ера (а можеби и порано). Преселбите продолжиле во текот на I милениум, што го потврдуваат лингвистичките истражувања од кои се гледа потесното сродство помеѓу малгашкиот и старомалајскиот и старојаванскиот јазик од овој период. Многу подоцна, околу 1000 г., изворните австронезиски доселеници се смешале со источноафриканските народи, Арапите и други населенија. Оттука, малгашкиот има извесни заемки и од арапскиот и банту-јазиците (особено сабачкиот огранок, од кој води потекло свахили).

Писменоста и книжевноста на Мадагаскар почнале да е јавуваат во XV век. Кога Французите го основале градот Форт Дофен во XVII век, месното население користело малгашка арабица, наречена „сурабе“. Најстариот познат ракопис напишано на ова писмо е малгашко-холандски поимник од почетокот на XVII век (но издаден како книга дури во 1908 од Фабриел Феран) иако самото писмо е воведено на југоистокот на Мадагаскар уште од XV век. Кралот Радама I, првиот писмен владетел на Мадагаскар имал големи познавања од малгашката книжевност напишана на ова писмо, но сепак одлучил јазикот да добие латинично писмо и го повикал протестантското Лондонско мисионерско друштво да отвори училишта и цркви.

Малгашкиот има богата традиција на усмени преданија и истории и легенди во песни. Најпознат е народниот еп „Ибонија“, во кој се опева истоимениот јунак.

Првата печатена книга на малгашки е Библијата, преведена во 1835 од британски протестантски мисионери кои дејствувале во горските предели на Мадагаскар. Првиот двојазичен верски текст е дело на Етјен де Флакур, кој е воедно и автор на првиот речник.

Дијалекти

Јазикот има две главни наречја: источно (каде спаѓа меринскиот) и западно (каде спаѓа сакалавскиот). Изоглосите одат долж сртот на островот, така што јужниот дел го говори западното наречје, а средишната висормнина и северот (освен самиот врв) го говори источното. Двете наречја лесно се разликуваат по неколку фонолошки особености.

Саклавскиот ги изгубил завршите носни согласки, додека меринскиот додал безвучно [ə̥]:

• *taŋan 'рака' → саклавски [ˈtaŋa], мерински [ˈtananə̥]

Завршното *t станало -[tse] во едното, но -[ʈʂə̥] во другото наречје:

• *kulit 'кожа' → саклавски [ˈhulitse], мерински [ˈhudiʈʂə̥]

Саклавскиот ги задржал старомалајските *li и *ti, додека кај меринскиот истите се претвориле во [di] (како во примерот huditra погоре) и [tsi]:

• *putiq 'бел' → саклавски [ˈfuti], мерински [ˈfutsi]

Меѓутоа, последните промени започнале на Борнео, уште пред населувањето на Мадагаскар.

Ethnologue им доделува кодови на дузина разновидности на малгашкиот како посебни јазици. Сите тие делат 70% од лексиконот на меринскиотдијалект.

Фонологија

Самогласки

	Предни	Средни	Задни
Затворени	i, y /i/		o /u/
Средни	e /e/		(ô /o/)
Отворени		a /a/

По нагласениот слог, како кај крајот на највеќето зборови и првите два слога кај некои, /a, u, i/ се сведуваат (трпат редукција) на [ə, ʷ, ʲ]. (/i/ се пишуваат со ⟨y⟩ во овие случаи, со тоа што кај едносложните зборови како ny и vy, ⟨y⟩ се изговара како полно [i].) Завршното /a/, и понекогаш завршните слогови, се обезвучуваат на крајот на исказот. /e/ и /o/ никогаш не се сведуваат или обезвучуваат.

/o/ е маргинално во меринскиот дијалект и се среќава во извици и земки, но и во топоними од други дијалекти. /ai, au/ се дифтонзи [ai̯, au̯] во формалното говорење, но [e, o] во секојдневниот говор. Како и да се изговори, /ai/ влијае на следното /k, ɡ/ како што влијае и /i/.

Согласки

		Двоуснени	Уснено- забни	Забни	Венечни	Свиени	Задно- непчени	Гласилни
Носни		m ⟨m⟩			n ⟨n⟩		ŋ ⟨n̈⟩
Избувни или Слеани	Безвучни	p ⟨p⟩		t ⟨t⟩	ts ⟨ts⟩	ʈʳ ⟨tr⟩	k ⟨k⟩
	Безвучни предназализирани	mp ⟨mp⟩		nt ⟨nt⟩	nts ⟨nts⟩	ɳʈʳ ⟨ntr⟩	ŋk ⟨nk⟩
	Звучни	b ⟨b⟩		d ⟨d⟩	dz ⟨j⟩	ɖʳ ⟨dr⟩	ɡ ⟨g⟩
	Звучни предназализирани	mb ⟨mb⟩		nd ⟨nd⟩	ndz ⟨nj⟩	ɳɖʳ ⟨ndr⟩	ŋɡ ⟨ng⟩
Струјни	Безвучни		f ⟨f⟩		s ⟨s⟩			h ⟨h⟩
	Звучни		v ⟨v⟩		z ⟨z⟩
Странични					l ⟨l⟩
Трепетни					r ⟨r⟩

Венечните согласки /s ts z dz l/ по малку се палатализираат. /ts, dz, s, z/ се движат помеѓу [ts, dz, s, z] и [tʃ, dʒ, ʃ, ʒ]. Вротоспоменатото е мошне застапено по ненагласено /i/: затоа го имаме францускиот збор malgache [malɡaʃ]. Заднонепчените /k ɡ ŋk ŋɡ h/ се палатализираат по /i/ (на пр. alika /alikʲa/ 'куче'). /h/ честопати трпи елизија во секојдневниот говор.

Акцент

Акцентот е начелно двосложен, односно паѓа на претпоследниот слог. Кога зборот завршува на ka, tra и честопати na, тогаш акцентот е третосложен (како во македонскиот). Во многу дијалекти, неакцентираните самогласки (освен /e/) се обезвучувааат, а во некои речиси целосно претрпуваат елизија; така fanorona се изговара како [fə̥ˈnurnə̥].

Правопис

Малгашкиот користи латиница уште од 1823 г. Пред тоа се користела арапска аџамија, локално наречена „сурабе“ („големо писмо“) за астролошки и магиски текстови.

Азбуката има 21 буква: a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, v, y, z. Правописот е мошне фонетски. Буквите i и y го имаат гласот /i/ (y на крајот на зборот, а i на сите други места), додека o се изговара како (/u/). Слеаните согласки /ʈʂ/ и /ɖʐ/ се пишуваат со tr и dr, а /ts/ и /dz/ се пишуваат како ts и j. Буквата h честопати е нема. Сите други букви ја имаат вообичаената вредност по МФА.

Mp и понекогаш nt можат да стојат на почетокот на зборот, но се изговараат како /p, t/.

Дијакритични знаци

Дијакритичните знаци не се задолжителни во стандардниот малгашки, но наоѓаат примена на следниве начини:

• ` (тежок акцент) го означува нагласениот слог во зборот. Се користи за разликување на хомофони. На пример, tanàna (град) и tanana (рака), каде акцент добива зборот што претставува исклучок при изговорот.
• ´ (остар акцент) се користи во
  • многу стари речници, заедно со тешкиот акцент
  • дијалекти како барскиот
  • Француски имиња и имиња со француски правопис.
• ^ (извиен акцент) се користи:
  • ô означува дека буквата се изговара како /o/, а не како /u/. Се јавува кај одомаќинети странски зборови (hôpitaly) и дијалекти (Tôlan̈aro). Во стандардниот малгашки, за оваа намена се користат „ao“ или „oa“ (на пр. mivoaka).
  • зборовите со една буква „a“ и „е“ понекогаш добиваат извиен акцент, но ова не го менува изговорот.
• ¨ (трема) се користи со n̈ во дијалектите за да се означи заднонепчената носна согласка /ŋ/. Примери се имиња на места како Tôlan̈aro, Antsiran̈ana, Iharan̈a, Anantson̈o.
• ~ (тилда) понекогаш се користи во ñ, како замена за n̈. Кај барскиот дијалект, може да послужи за да ја означи заднонепчената носла согласка /ŋ/ (њ) и преднонепчената носна согласка /ɲ/.

Граматика

Збороред

Збороредот во малгашкиот јазик е од обликот „прирок-предмет-подмет“:

Mamaky boky ny mpianatra
(чита книга ученикот)
„Ученикот чита книга“

Nividy ronono ho an'ny zaza ny vehivavy
(купи млеко за детето жената)
„Жената му купи млеко на детето“

Зборовниот ред е типичен за јазиците во кои главниот збор стои напред: Предлозите стојат напред, како во македонскиот: (ho an'ny zaza „за детето“). Детерминативот стои пред именката, а квантификаторските зборови што ги менуваат приложните фрази и зависните реченици следат по именката (ny boky „книгата“, ny boky mena „црвените книги“, ny boky rehetra „сите книги“, ny boky novakin'ny mpianatra „книгата што ја чита ученикот“).

Необична одлика е тоа што показните детерминативи се повторуваат, т.е. стојат пред и по именката: ity boky ity „оваа книга“ (букв. „оваа книга оваа“).

Глаголи

Глаголите имаат три синтактички продуктивни заложни облици зависно од нивната тематска улога во реченицата: основниот „вршителски“ облик е присутен кај највеќето глаголи. Изведениот „трпителски“ облик се користи во пасивни конструкции, а изведениот „целен“ облик се користи во конструкции кајшто се нагласува инструменталноста. Така имаме

• (1) Manasa ny tanako amin'ny savony aho. („Си ги мијам рацете со сапун“.)
• (2) Sasako amin'ny savony ny tanako. („Рацете се миени со сапун од мене“.)
• (3) Anasako ny tanako ny savony. („Со сапун рацете се миени од мене“.)

сите овие значат „Си ги мијам рацете со сапун“, но нагласокот (задршката) се изразува со обликот глаголот на почетокот од реченицата и аргументот (именката) на крајот од реченицата: manasa „мие“ и aho „јас“ во (1), sasako „мие“ и ny tanako „моите раце“ во (2), anasako „мие“ и ny savony „сапун“ in (3). Треба да се напомене дека не постои еквивалент на македонскиот прилог „со“ во (3).

Глаголите се менуваат по време (минато, сегашно, идно). Времето се означува со претставки (e.g., mividy „купување“, nividy „купи“, hividy „ќе купи“).

Именки и заменки

Малгашкиот нема граматички род, а именките не се менуваат по број. Меѓуоа, заменките и показните зборови имаат еднински и множински обливи (на пр. io boky io „таа книга“, ireto boky ireto „овие книги“).

Постои сложена низа од лични и показни заменки, зависно од познанствената и физичката блискост на соговорникот.

Деиксис

Во јазикот има сложен систем на деиксис (овие, оние, тука, таму итн), со седум степени на оддалеченост и видливост за секоја од нив. Домензијата на видливост прототипно е претставена како видливи наспроти невидливи предмети на разговор. Меѓутоа, невидливите облици се употребуваат за видливи определници кога можат само многу воопштено да се определат или кога имаат нејасни граници, додека пак видливите се користат за видливи определници кога се тематски предмети на разговорот.

Малгашки деиксис

		блиску		средно		далеку
Прилог (тука, таму)	невид	atỳ	àto	ào	àtsy	àny	aròa*	arỳ
	вид	etỳ	èto	èo	ètsy	èny	eròa	erỳ
Заменки (ова, она) (овие, оние)	невид	izatỳ*	izàto*	izào	izàtsy*	izàny	izaròa*	izarỳ*
	вид	itỳ	ìto	ìo	ìtsy	ìny	iròa*	irỳ
	вид.мн	irèto		irèo	irètsy	irèny	ireròa*	irerỳ*

Notes :

• Дијакритичните знаци за деиксис се незадолжителни.
• Означените со * се користат ретко.

Примери

Ова се примери од меринскиот дијалект (стандарден малгашки), застапен во главниот град и средишниот горски предел (висорамнина), кајшто живее племето Мерина.

Македонски	Малгашки	МФА
Англиски	Anglisy	ãŋɡliʂ
Да	Eny	ˈʲenj
Не	Tsia, Tsy	tsi, tsʲ
Здраво! и Што правиш?	Manao ahoana!	manaˈʷonə̥, manaˈonə̥
Здраво! (рурално)	Salama!	saˈlamə̥
Добар сум, благодарам.	Tsara fa misaotra.	ˈtsarə̥ fa mʲˈsoːtʂə̥
Догледање!	Veloma!	veˈlumə̥
Молам	Azafady	azaˈfadʲ
Благодарам	Misaotra	mʲˈsoːtʂa
Нема на што	Tsisy fisaorana.	tsʲ ˈmisʲ fʲˈsoːranə̥
Извинете	Azafady (покажувајќи со раката во земја)	azaˈfadʲ
Се извинувам, жалам	Miala tsiny	mjala ˈtsinʲ
Кој?	Iza?	ˈiːza, ˈiza
Што?	Inona?	inːa
Кога?	Rahoviana? или Oviana (минато време)	roᶷˈvinə̥, rawˈvinə̥
Каде?	Aiza?	ajzə̥
Зошто?	Fa maninona?	fa maninːə̥
Како?	Ahoana?	aˈʷonə̥
Колку? (избројно)	Firy?	ˈfirʲ
Колку? (неизбројно)	Ohatrinona?	ʷoˈtʂinːə̥
Како се викаш?	Iza ny anaranao?	iza njanaraˈnaw
За	Ho an'ny, or ho an'i	wanːi
Бидејќи	Satria	saˈtʂi
Не разбирам.	Tsy mazava или tsy azoko.	tsʲ mazavə̥
Да, разбирам.	Eny, mazava (или azoko).	ʲenʲ mazavə̥
Помош!	Vonjeo!	vunˈdzew
Можете ли да ми помногнете?	Afaka manampy ahy ve ianao azafady?	afaka manapʲ a ve enaw azafadʲ
Каде е тоалетот?	Aiza ny efitrano fivoahana? (Aiza ny V.C.?, Aiza ny toliet?)	ajza njefitʂanʷ fiˈvwaːnə̥
Дали зборувате англиски?	Mahay teny anglisy ve ianao?	miˈtenʲ ãŋˈɡliʂ ve eˈnaw
Не зборувам малгашки.	Tsy mahay teny malagasy aho.	tsʲ maaj tenʲ malaˈɡasʲ a
Не зборувам француски.	Tsy mahay teny frantsay aho.	tsʲ maaj tenʲ frantsaj a
Жеден сум.	Mangetaheta aho.	maŋɡetaˈeta
Гладен сум.	Noana aho.	noːna
Болен сум.	Marary aho.
Уморен сум.	Vizaka aho. or Reraka aho.	ˈvizaka rerakau
Морам да мочам.	Poritra aho. или Ny olombelona tsy akoho.	purtʂa
Би сакал да одам во Анцирабе.	Tiako hankany Antsirabe.	tiku ande anjantsirabe
Ама е скапо!	Lafo be izany!	lafʷˈbe zanʲ
Сакам да јадам ориз/Гладен сум за ориз.	Noana vary aho.	noːna varja
Како да ви помогнам?	Inona no azoko atao ho anao?	inːa ɲazʷkwataʷ wanaw
Сакам...	Tiako...	tikʷ
Те сакам.	Tiako ianao.	tikwenaʷ
Броеви
еден	isa/iray	isə̥
два	roa	ru
три	telo	telʷ
четири	efatra	ˈefatʂə̥
пет	dimy	ˈdimʲ
шест	enina	enː
седум	fito	fitʷ
осум	valo	valʷ
девет	sivy	sivʲ
десет	folo	fulʷ
единаесет	iraika ambin'ny folo	rajkʲambefulʷ
дванаесет	roa ambin'ny folo	rumbefulʷ
дваесет	roapolo	ropulʷ
триесет	telopolo	telopulʷ
четириесет	efapolo	efapulʷ
педесет	dimampolo	dimapulʷ
шеесет	enim-polo	empulʷ
седумдесет	fitopolo	fitupulʷ
осумдесет	valopolo	valupulʷ
деведесет	sivifolo	sivfulʷ
сто	zato	zatʷ
двесте	roan-jato	rondzatʷ
илјада	arivo	arivʷ
десет илјади	iray alina	rajal
сто илјади	iray hetsy	rajetsʲ
милион	iray tapitrisa	rajtaptʂisə̥
милијарда	iray lavitrisa	rajlavtʂisə̥
3.568.942	roa amby efapolo sy sivin-jato sy valo arivo sy enina alina sy dimy hetsy sy telo tapitrisa	rumbefapulʷ sʲsivdzatʷ sʲvalorivʷ sʲenːal sʲdimjetsʲ sʲtelutapitʂisə̥

Поврзано

• Баритски јазици
• Мањански јазик

Литература

• Biddulph, Joseph (1997). An Introduction to Malagasy. Pontypridd, Cymru. ISBN 978-1-897999-15-8.
• Hurles, Matthew E., et al. (2005). The Dual Origin of the Malagasy in Island Southeast Asia and East Africa: Evidence from Maternal and Paternal Lineages. American Journal of Human Genetics 76:894–901.
• Ricaut et al. (2009) "A new deep branch of eurasian mtDNA macrohaplogroup M reveals additional complexity regarding the settlement of Madagascar", BMC Genomics.

Надворешни врски

• Голема аудиобаза на малгашки зборови со изговор Архивирано на 20 јули 2011 г. (англиски)
• Малгашко–англиски речник (англиски)
• Зборовен список Архивирано на 22 јуни 2011 г. - Светска база на заемки (англиски)
• Малгашки јазик - Оксфордски универзитет (англиски)