Kelten

Verspreiding van Keltische volken mit de tied, in de treditionele opvatting

De Kelten bint een groep Indo-Europese volken in dielen van Europa en Anatolië die Keltische talen praot en aandere mandielige culturele kenmarken hebt.

Volken

In de klassieke tied wördden de term gebruukt veur een bevolkingsgroep die juust ten noorden van 't middellaandse-zee-gebied lèefde, van Galicië in 't westen töt Galatië in 't oosten. In de mederne tied wördt mit Keltische volken mit name de Weelsen, Schotten, Ieren, Koornsen, Manxen en Bretonsen beduud, die nog in meerdere of mindere maoten Keltische talen praot.

Historische Keltische groepen waren onder meer de Galliërs, Keltiberiërs, Galiciërs, Galatiërs, Britten en Gaelsen. De verbaanden tussen Keltische etniciteit, taal en cultuur bin ondudelk en is nog aordig wat drokte aover. In 't bezunder giet die drokte aover de menieren waorop de iezertiedvolken in Groot-Brittannië en Ierlaand as Keltisch eziene mut wörden.

Bieldtien van een Keltische strieder, 1e ieuw veur Chr., Bretagne

Oorsprong en verspreiding

Theorie van oorsprong in centraol Europa

De geschiedenis van 't veurkeltische Europa en de oorsprong van de Kelten bint ze 't ok nog niet aover uut. Iene theorie wil det de proto-Keltische taal ontstaon is in de urnenveldencultuur in de late bronstied, die rond 1200 v.Chr. opkwaamp. Dizze theorie leg een verbaand tussen de Kelten en de iezertiedse Hallstattcultuur (zo 800-450 v.Chr.) die volgde op de urnenveldencultuur. De name van de Hallstattcultuur verwis naor de rieke grafvondsten in Hallstatt, Oostenriek. Dit diel van centraol Europa wördt daorumme in dizze theorie wal eziene as 't gebied van herkomst van de Kelten. Tegen de tied van de La Tène-cultuur die volgde (vanof zo 450 v.Chr.) had de Keltische cultuur hum westerd uut verbreid - via culturele deurgave of volksverhuzings - naor Fraankriek en de Lege Laanden, de Britse eilaanden, 't Iberisch schiereilaand en Noord-Italië.

't Battersea-schild, een ceremonieel bronzen schild van rond de 3e-1e ieuw veur Chr., is een veurbield van La Tène-Keltische keunst

Theorie van oorsprong an de Atlantische kust

Volgens een aandere theorie ontstund de proto-Keltische taal nog vrogger, tiedens de Atlantische bronstied an de west-Europese kust, en gunk de verspreiding oosterd uut. Mit det de Kelten heur in zuudoost-Europa vestigden, reikte de Keltische cultuur töt in centraol Anatolië, in 't hudige Turkije. De eerste veurbielden van Keltische taal daor as gien stried aover is, bint de Lepontische opschriften uut de zesde ieuw v.Chr. uut 't hudige Noord-Italië.

Gebiedsverlies

De Kelten hadden 't vake in 't wier mit de Romeinen. Ie hadden de Romeins-Gallische oorlogen, de Keltiberische oorlogen, de Gallische oorlogen en de Romeinse veraovering van Brittannië. Tegen de eerste ieuw veur Chr. waren de mieste Keltische gebieden bij 't Romeinse Riek edaone. Tegen zo 500 nao Chr. was de Keltische cultuur, deur romanisering en de Grote Volksverhuzing (waorbij veurnamelk Germaanse stammen West-Romeins gebied binnentrökken), miest beparkt töt Ierlaand, West- en Noord-Brittannië en Bretagne.

Maotschoppije en cultuur

De Kelten lèefden verspreid, in kleine dörpen, mangs in heuvelforten en, vanof de late iezertied, ok in oppida: grotere, verstarkte plaatsen mit töt een paar duzend bewoners.

Klassen

Veur zowied der bronnen beschikber bint, schetst die een Keltische iezertiedcultuur die formeel ebaseerd was op sociale klassen en 't keuninkschop. 't Kan wezen det dit mar een bepaolde, late fase van de structuur van Keltische samenlevings ewest hef. Volgens de mieste beschrievings haj drei klassen: een aristocratie van kriegers, een intellectuele klasse waor onder meer druïdes, dichters en rechtsgeleerden diel van uutmaakten, en de rest. De druïdes waren de priesterklasse van de keltische godsdienst. Naor profetische zieners wördden ok verwezen mit de term vates.

De Kelten waren slavenholders en verkregen heur slaven deur oorlog en rooftochten; wieder wördden mèensen as straf of wegens schulden töt slaaf emeuken.

Economie

Deur de Keltische laanden leupen wegen die diel uutmaakten van de grotere Eurazische haandelsroutes. Der wördden ehaandeld in beveurbield tin, lood, iezer, zulver en gold. Keltische smeden maakten waopens en sieraoden veur de internationale haandel. Protogeld in de vörm van ringen, bellegies enzowieder, en later ok muntgeld, was in ummeloop.

Pictisch kruus van rond 't jaor 800 nao Chr.

Keunst

De typische Keltische keunst is sierlijk, giet rechte lienden uut de wege. In plaatse van de netuur uut te bielden in figuratieve keunst, wördt der vake ingewikkeld symbolisme uutebield: cirkels, triskels en spiralen ziej veule. Allewal veule van de bewaord ebleven veurwarpen van edelmetaol bint, wil det niet zeggen det der niet veule keunst uut holt ewest kan hebben, waorvan dan 't mieste verleuren is egaone. Grote, monumentale bieldhouwwarken bint der niet veule, mit as uutzundering de Pictische stienen en de hoge kruzen (high crosses) van de Britse eilaanden.

Taal en schrieverije

Keltische talen op 't Europese vastelaand bint haoste uutslutend aovereleverd in de vörm van opschriften en plaatsnamen. Keltische talen in de Britse eilaanden bint vanof de 4de ieuw nao Chr. attesteerd in de vörm van ogham-opschriften op stienen monumenten, al is 't wisse det der daor al veule langer Keltische talen epraot wördden. In plaatse van schrieverije haj een starke mondelinge treditie, waorbij een belangrieke rolle espeuld wördden deur barden. Zij waren verhalenvertellers, dichters, componisten, mondelinge historici en genealogen.

De Keltische schrieverije begunt mit Oldierse teksten van rond de achtste ieuw nao Chr. De Keltische mythologie wördt aover eschreven in de vrogge Ierse schrieverije en de middelieuwse Welshe schrieverije. De mieste schrieverije deur darden aover de olde Kelten is van de haand van Griekse en Romeinse schrievers, die de Kelten vake in de hoeke van de barbaarse volken zetten.

Dit artikel is eschreven in 't Zuudwest-Drèents.