Dei sveitsiske Alpane

Dei sveitsiske Alpane (tysk Schweizer Alpen, fransk Alpes suisses, italiensk Alpi svizzere, retoromansk Alps svizras) er den delen av Alpane som ligg innanfor Sveits. Sidan dei ligg sentralt til heile den alpine fjellkjeda vert dei stundom òg kalla Dei sentrale Alpane. Den høgaste toppen i Dei sveitsiske Alpane er Monte Rosa (4 634 moh) nær grensa til Italia. Det høgaste fjellet som ligg heilt innanfor dei sveitsiske landegrensene er Dom (4 545 moh).

Sidan mellomalderen har ferdsel over Alpane spelt ei viktig rolle i historia. Regionen nord for Sankt Gotthard-passet vart kjernen i Det sveitsiske eidssambandet tidleg på 1300-talet.

Geografi

Alpane dekkjer 60% av arealet til Sveits (41 285 km²) som derfor er eit av dei mest alpine landa. Trass i at Sveits berre dekkjer om lag 14 % av det totale arealet til Alpane (192 753 km²),^[1] er 48 av 82 fjell i Alpane over 4000 meter i Dei sveitsiske Alpane og resten ligg innanfor 20 km frå landegrensa.

Isbreane i Dei sveitsiske Alpane har eit samla areal på 1230 km² (3% av Sveits), og utgjer 44% av alle isbreane i Alpane (2800 km²).

Dei sveitsiske Alpane ligg sør for Det sveitsiske platået og nord for landgrensa. Grensa mellom Alpane og platået går frå Vevey ved breidda av Genfersjøen til Rorschach ved breidda av Bodensjøen, nær byane Thun og Luzern.^[2]

Fjellkjeder

Alpane er vanlegvis delt inn i to delar, Dei vestlege Alpane og Dei austlege Alpane, som er delt langs Rhinen frå Bodensjøen til Splügenpasset. Dei vestlege fjellkjedene utgjer den størstedelen av Sveits, medan den større austlege fjellkjeda i Sveits berre omfattar kantonen Graubünden. Sistnemnde er ein del av Dei sentrale Alpane, bortsett frå Ortleralpane som høyrer til Dei sørlege kalksteinsalpane. Wallis- og Bern-Alpane og Berninafjella er dei høgaste fjellkjedene i landet og inneheld høvesvis 38, 9 og 1 topp over 4000 moh. Den lågaste fjellkjeda er Appenzelleralpane som er 2 500 moh på det høgaste.

(*) ligg utanfor hovudkjeda

Dei vestlege Alpane

Stad	Fjellkjede	Kantonar	Kjende toppar	Austleg grenser
Frå vest til aust, nord for Rhone og Rhinen
	Bern-Alpane*	Vaud, Fribourg, Valais, Bern	Finsteraarhorn, Jungfrau, Eiger	Grimselpasset
	Urner-Alpane*	Uri, Bern, Valais, Luzern, Obwalden, Nidwalden	Dammastock, Titlis	Reuss
	Glarus-Alpane*	Uri, Glarus, Graubünden	Tödi, Glärnisch	Seeztal
	Appenzelleralpane*	Appenzell Innerrhoden, Appenzell Ausserrhoden, St. Gallen	Säntis	Rhinen
Frå vest til aust, sør for Rhone og Rhinen
	Chablais-Alpane	Valais	Dents du Midi	Elva Arve
	Mont Blanc-massivet	Valais	Aiguille d'Argentière	Col Ferret
	Wallis-Alpane	Valais	Monte Rosa, Weisshorn, Matterhorn	Simplonpasset
	Dei lepontinske Alpane	Valais, Ticino, Uri Graubünden,	Monte Leone, Rheinwaldhorn	Splügenpasset

Dei austlege Alpane

Kart over dei austlege sveitsiske Alpane

Stad	Fjellkjede	Kjende toppar
Frå vest til aust, nord for Mera og Inn
	Oberhalbstein	Piz Platta
	Plessur*	Aroser Weisshorn
	Albula	Piz Kesch, Piz Lunghin
	Rätikon*	Schesaplana
	Silvretta*	Piz Linard, Piz Buin
	Samnaunfjella*	Muttler
From vest til aust, sør for Mera og Inn
	Bregaglia	Cima di Castello, Piz Badile
	Bernina	Piz Bernina, Piz Roseg
	Albula	Piz Kesch, Piz Lunghin
	Livigno	Piz Paradisin
	Ortleralpane*	Piz Murtaröl
	Sesvenna	Piz Sesvenna

Hydrografi

Elvar

Nordsida av Dei sveitsiske Alpane vert drenert av Rhone, Rhinen og Inn (som høyrer til nedslagsfeltet til Donau), medan sørsida hovudsakleg vert drenert av Ticinoelva (som høyrer til nedslagsfeltet til Po). Elvane på nordsida renn ut i Middelhavet, Nordsjøen og Svartehavet, og på sørsida renn Po ut i Adriahavet. Det store tredoble vasskiljet i Alpane ligg innanfor landet. Desse er Piz Lunghin, Witenwasserenstock og Monte Forcola. Mellom Witenwasserenstock og Piz Lunghin går Det europeiske vasskiljet som skil nedslagsfelta til Atlanterhavet (Nordsjøen) og Middelhavet (Adriahavet og Svartehavet). Det europeiske vasskiljet ligg faktisk berre delvis i hovudkjeda. 6% av ferskvatnet i Europa ligg i Sveits, og vert stundom kalla «vasstårnet i Europa».

Innsjøar

Sidan dei høgaste demningane ligg i alpine regionar, er mange av fjellvatna i Sveits kunstige og vert nytta som vassreservoar.^[3] Somme kunstige innsjøar ligg over 2 300 m, men naturlege innsjøar større enn 1 km² ligg generelt under 1 000 m (med unntak av innsjøane i Engadin som Sils-sjøen og Oeschinensee i Bernse Oberland). Smeltande lågtliggande isbrear kan stundom skape nye innsjøar, som den 0.25 km² store Triftsee som vart danna mellom 2002–2003.

Høgdenivå

Tabellen under^[4] gjev flatevidda over 2000 m og 3000 m og den respektive prosentdelen av det totale arealet i kvar kanton med høgder over 2000 moh.

Kanton	Land over 2000m i km²	Land over 2000m i %	Land over 3000m i km²	Land over 3000m i %
Appenzell Ausserrhoden	1	0.4	0	0
Appenzell Innerrhoden	4	2.3	0	0
Bern	887	15	100	1.7
Fribourg	14	0.8	0	0
Glarus	213	31	4	0.6
Graubünden	4296	60	111	1.6
Luzern	4	0.3	0	0
Nidwalden	20	7	0	0
Obwalden	66	13	1	0.2
Schwyz	69	8	0	0
St. Gallen	184	9	1	0.05
Ticino	781	28	2	0.07
Uri	562	52	19	1.8
Valais	2595	50	697	13
Vaud	92	3	1	0.03
Sveits	9788	24	936	2.3

Galleri

Eiger, Mönch og Jungfrau, Bern-Alpane
Weissmies sett frå Hohsaas (i framgrunnen), Wallis-Alpane
Matterhorn, Wallis-Alpane
Aiguille d'Argentière over Saleinabreen, Mont Blanc-massivet
Oberaarbreen, Bern-Alpane
Aletschbreen, Bern-Alpane
Morteratschbreen og Piz Bernina
Piz Badile, Bregagliafjella
Finsteraarhorn, Bern-Alpane
Grand Combin, Wallis-Alpane
Piz Roseg og Val Roseg, Berninafjella
Dent Blanche, Wallis-Alpane
Toppane kring Mattertal, Wallis-Alpane

Kjelder

↑ Werner Bätzing, Henri Rougier, Les Alpes: Un foyer de civilisation au coeur de l'Europe, s. 21, ISBN 2606002946
↑ I følgje grensene definert av Den alpine konvensjonen
↑ "Dam Begun in Swiss Alpane to be Europe's Highest." Popular Science, November 1929, s. 61
↑ Die Kantone nach ihren höchsten Punkten Arkivert 2006-09-08 ved Wayback Machine.)

Denne artikkelen bygger på «Swiss Alps» frå Wikipedia på engelsk, den 5. februar 2012.
- Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:
Utanriksdepartementet
Isbrear i Alpane, USGS
Encyclopædia Britannica, Alpane
[1]

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Dei sveitsiske Alpane

46°33′33″N 8°33′41″E / 46.55917°N 8.56139°E / 46.55917; 8.56139

[1] Werner Bätzing, Henri Rougier, Les Alpes: Un foyer de civilisation au coeur de l'Europe, s. 21, ISBN 2606002946

[2] I følgje grensene definert av Den alpine konvensjonen

[3] "Dam Begun in Swiss Alpane to be Europe's Highest." Popular Science, November 1929, s. 61

[4] Die Kantone nach ihren höchsten Punkten Arkivert 2006-09-08 ved Wayback Machine.)

[1]

[2]

[3]

[4]