Geografia Szwajcarii

Geografia Szwajcarii – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Szwajcarii pod względem geograficznym.

Szwajcaria to górzysto-wyżynny kraj, bez dostępu do morza, położony w Europie Zachodniej – jedno z najmniejszych państw Europy. Alpy zajmują południową, południowo-zachodnią i wschodnią część kraju. Na północ od Alp znajduje się Wyżyna Szwajcarska, gdzie skoncentrowana jest większość ludności Szwajcarii.

W Szwajcarii obowiązują cztery języki urzędowe: niemiecki, którym posługuje się 63,7% populacji, francuski, którym mówi 20,4% populacji, włoski używany przez 6,5% populacji oraz język romansz, którym mówi 0,5% populacji. Na wschód od Berna (z wyjątkiem Ticino) przeważa język niemiecki. Na zachód od Berna przeważa język francuski. Język włoski jest najpowszechniejszym językiem w kantonie Ticino. Romansz, który wywodzi się z łaciny ludowej, najczęściej spotykany jest w kantonie Gryzonia.

Położenie i powierzchnia

Szwajcaria leży w Alpach (60% powierzchni kraju zajmują Alpy^[1]), na wschód od Francji i na północ od Włoch^[2]. Pod względem geopolitycznym zaliczana jest do Europy Zachodniej^[3], chociaż w niektórych źródłach określana jest jako państwo środkowoeuropejskie^[4]^[2]. Różnice te wynikają z faktu, że nie ma jednego przyjętego przez wszystkich podziału Europy. Według ONZ oraz National Geographic Szwajcaria leży w Europie Zachodniej. The World Factbook oraz Encyklopedia Britannica umiejscawiają ten kraj w Europie Środkowej. Szwajcaria należy także do regionu zwanego Mitteleuropa (niem. „Europa Środkowa”). Znaczenie tego ostatniego terminu ma charakter nie tylko geograficzny, ale także kulturalny i polityczny.

Powierzchnia kraju wynosi 41 277 km² (39 997 km² zajmuje ląd a 1280 km² wody)^[2]^[a]. Szwajcaria graniczy z pięcioma państwami^[4]^[2]:

Państwo	km^[2]^[b]	Kantony
Włochy	698	Valais, Ticino, Gryzonia
Francja	525	Bazylea-Miasto, Bazylea-Okręg, Solura, Jura, Neuchâtel, Vaud, Genewa, Valais
Niemcy	348	Bazylea-Miasto, Bazylea-Okręg, Argowia, Zurych, Szafuza, Turgowia, Sankt Gallen
Austria	158	Sankt Gallen, Gryzonia
Liechtenstein	41	Sankt Gallen, Gryzonia
Suma	1770	wszystkie wymienione wyżej

Szwajcaria nie ma dostępu do morza^[2]^[3], a jej największym zbiornikiem wodnym jest Jezioro Genewskie^[4].

Geologia

Największy wpływ na obecne ukształtowanie terenu Szwajcarii miała orogeneza alpejska, podczas której powstały Alpy.

Krystaliczne podłoże uformowało się w paleozoiku, od 540 do 360 mln lat temu. Następnie między 205 a 96 mln lat temu uformował się między Eurazją a Afryką Ocean Tetydy. Ocean ten osiągnął swą maksymalną wielkość w kredzie, 135 mln lat temu. Kolizja między płytą eurazjatycką a afrykańską spowodowała stopniowe zanikanie tego oceanu. Proces kolizji tych płyt trwa do dziś. Wynikiem tego właśnie procesu jest wypiętrzenie się Alp. Wyżyna Szwajcarska zbudowana jest głównie z molasy, skały osadowej powstałej na dnie starego oceanu.

Szwajcaria leży w regionie dość spokojnym pod względem tektonicznym, chociaż w 1356 doszło tu do trzęsienia ziemi, na skutek którego całkowicie została zniszczona Bazylea. Było to największe zjawisko sejsmiczne w historii całej Europy Środkowej. Najbardziej aktywnym rejonem jest Nizina Górnoreńska.

Trzy główne strefy

Szwajcaria podzielona jest na trzy główne strefy: Alpy, Wyżynę Szwajcarską i góry Jura^[5]. Każda z tych stref ma inny charakter geologiczny. Są jednak małe regiony niebędące częścią trzech wcześniej wspomnianych. Pierwszym jest rejon na północ od Renu, w rejonie Bazylei, za pasmem Jury. Drugi to rejon Mendrisio w Nizinie Padańskiej. Oba te wyjątki są jednak znacznie mniejsze powierzchniowo niż trzy główne.

Szwajcarskie Alpy zajmują południową część kraju. Zajmują one około 60%, Wyżyna Szwajcarska 30%, a Jura 10% powierzchni kraju^[5].

Tereny Jury i Alp są bardzo rzadko zaludnione, z wyjątkiem niektórych większych dolin. Większość Szwajcarów zamieszkuje na Wyżynie Szwajcarskiej, gdzie znajdują się największe miasta, jak np. Genewa, Zürich czy Berno.

Osobny artykuł: Góry w Szwajcarii.

Wyżyna Szwajcarska

Wyżyna Szwajcarska (fr. Plateau suisse, niem. Schweizer Mitteland) rozciąga się od Jeziora Genewskiego, na granicy z Francją, aż do Jeziora Bodeńskiego na granicy z Austrią i Niemcami. Średnia wysokość terenu wynosi tu 580 m^[6]. Cała wyżyna pokryta jest wzgórzami, małymi jeziorami i rzekami. Znajdują się tu także największe jeziora Szwajcarii: Jezioro Genewskie (581,3 km²) i Jezioro Bodeńskie (541,1 km²), chociaż nie leżą w całości w granicach Szwajcarii. Największym jeziorem całkowicie leżącym w Szwajcarii jest jezioro Neuchâtel (218,3 km²).

Wyżyna Szwajcarska poprzecinana jest dolinami rzek, takich jak Rodan, Ren, Aare i Thur. Doliny Rodanu i Renu oddzielone są od pozostałych rzek przez Berner Oberland i Alpy Glarneńskie. Wszystkie te rzeki mają swoje źródła w Alpach i spływają po ich północnych stokach^[7]. W pobliżu Schaffhausen na Renie znajdują się wodospady Rheinfall. Mają one 150 m szerokości i 25 m wysokości, co czyni je największymi w Europie.

Wyżyna zajmuje jedną trzecią powierzchni Szwajcarii, mieszka tu też około 60% populacji kraju. Średnia gęstość zaludnienia wynosi około 450 osób na km²^[8]. W pobliżu Jeziora Genewskiego, Jeziora Zuryskiego i większych miast gęstość zaludnienia przekracza 1000 osób na km²^[8]. Znajduje się tu także większość zakładów przemysłowych.

Alpy

Szwajcarskie Alpy są częścią łańcucha oddzielającego Europę Północną od Morza Śródziemnego. W Szwajcarii znajduje się kilka ważnych przełęczy łączących północ z południem. Średnia wysokość Alp wynosi tutaj 1700 m n.p.m.^[9] Zajmują one także około 2/3 powierzchni kraju. W Szwajcarii znajduje się 48 szczytów liczących co najmniej 4000 m n.p.m.

W Alpach znajdują się źródła większości dużych rzek Europy Zachodniej. Ren i jego dorzecza Aare i Thur zasilają Morze Północne. Rodan i Ticino wpadają do Morza Śródziemnego. Rzeka Inn, która zasila Dunaj, wraz z nim uchodzi do Morza Czarnego^[10]. W tutejszych Alpach znajduje się też wiele lodowców (około 1800)^[9]. Zajmują one powierzchnię 1200 km²^[10].

Alpy są głównym rejonem turystycznym kraju. Najwyższym szczytem Szwajcarii jest Dufourspitze, który osiąga 4634 m i leży w Alpach Pennińskich, w kantonie Valais. Jednak jednym z symboli kraju jest inny alpejski szczyt – Matterhorn, osiągający 4478 m, leżący także w Alpach Pennińskich. Najwyższym szczytem północnej części Alp szwajcarskich jest Finsteraarhorn (4274 m) w Alpach Berneńskich^[7].

Na południu kraju leży kanton Ticino, który jest podzielony geograficznie na dwie części przez przełęcz Monte Ceneri. Północna część jest bardziej górzysta i nosi nazwę Sopraceneri. Składa się ona z dwóch dolin wokół jeziora Maggiore: doliny Ticino i Maggia. Południowa część nazywana Sottoceneri to rejon wokół jeziora Lugano. Jezioro Maggiore jest najniżej położonym punktem Szwajcarii – 177 m n.p.m.^[7]

Jura

Jura to wapienne pasmo górskie rozciągające się od jeziora Genewskiego do doliny Renu. Zajmuje około 12% powierzchni Szwajcarii. Skały tworzące to pasmo powstały w okresie jury i obfitują w ślady dinozaurów oraz skamieliny. Od tego pasma pochodzi nazwa drugiego okresu ery mezozoicznej^[11]. Góry te są uważane za jedno z najważniejszych stanowisk zawierających ślady dinozaurów. W okolicach miejscowości Courtedoux między 2002 a 2004 r. odkryto 1500 śladów dinozaurów. Szacuje się, że jeszcze około 4000 czeka na odkrycie^[12].

Pasmo to wciąż jest wypiętrzane w górę i jednocześnie zwęża się. Jest to wynikiem tych samych procesów, które stworzyły i wciąż tworzą Alpy, czyli orogenezy alpejskiej.

Geologicznie pasmo to składa się z warstw, które są dobrze widoczne w miejscu uskoków wypiętrzeniowych, jak np. Creux du Van. Warstwy te składają się z trzech głównych oddziałów: malmu, doggeru i liasu.

Najwyższy szczyt pasma to Crêt de la Neige, który osiąga wysokość 1720 m i leży we Francji. Najwyższym szczytem Jury położonym w Szwajcarii jest Mont Tendre, który mierzy 1679 m n.p.m.

Hydrografia

Terytorium Szwajcarii należy do zlewisk 4 mórz: Północnego, Śródziemnego, Czarnego i Adriatyckiego; większa część powierzchni kraju jest odwadniana przez Ren (dł. w granicach Szwajcarii – 375 km, częściowo wyznacza granicę z Austrią) z dopływami Aare i Thur oraz Rodan (dł. w granicach Szwajcarii – 264 km). We wschodniej części płynie Inn (dopływ Dunaju), w południowej – Ticino (dopływ Padu). Rzeki Szwajcarii mają bardzo duże zasoby hydroenergetyczne.

Liczne są w Szwajcarii jeziora, których łącznie jest około 1 500, z czego 77 ma powierzchnię większą niż 10 ha. Największe są jeziora graniczne. Jeziora Szwajcarii są pochodzenia polodowcowego.

W Szwajcarii znajduje się 6% europejskich zapasów czystej wody. Źródła mają tu między innymi: Ren, Aare, Rodan, Inn i Ticino. W państwie tym znajdują się też znaczne zapasy wód gruntowych oraz wiele naturalnych (np. Jezioro Genewskie) i sztucznych (np. Sihlsee) jezior. Jeziora i inne zbiorniki wodne zawierają 50% szwajcarskich zapasów wody, lodowce 28%, wody gruntowe 20%, a rzeki 2%^[13].

Jeziora

Osobny artykuł: Jeziora Szwajcarii.

Poniższa lista zawiera ważniejsze jeziora Szwajcarii o powierzchni powyżej 10 km² (w nawiasach podano nazwy oryginalne):

Jezioro	Powierzchnia (km²)	Wysokość lustra (m n.p.m.)	Głębokość maksymalna (m)	Objętość jeziora (km³)
Jezioro Genewskie (Lac Léman, Lac de Genève, Genfersee)	580,03	372,0	310	89,0
Jezioro Bodeńskie (Bodensee)	536,0	395,6	254	48,0
Neuchâtel (Lac de Neuchâtel, Neuenburgersee)	215,2	429,4	153	14,0
Maggiore (Lago Maggiore, Langensee, Verbano)	210,18	193,0	372	37,0
Jezioro Czterech Kantonów (Vierwaldstättersee)	113,72	433,6	214	11,9
Jezioro Zuryskie (Zürichsee)	88,17	405,9	136	3,9
Lugano (Lago di Lugano, Luganersee, Ceresio)	48,67	270,5	288	6,6
Thun (Thunersee)	47,74	557,7	215	6,5
Bielersee (Lac de Bienne)	39,51	429,1	74	1,2
Zug (Zugersee, Lac de Zoug)	38,41	413,6	198	3,2
Brienz (Brienzersee)	29,81	563,7	260	5,2
Walensee	24,16	419,0	150	2,5
Murtensee (Lac de Morat)	22,8	429,2	46	0,6
Sempachersee	14,36	503,8	87	0,66
Hallwilersee	10,21	448,7	47	0,215

Klimat

Cofanie się lodowca Aletsch (lata 1979, 1991 i 2002)

Warunki pogodowe na Wyżynie Szwajcarskiej są z reguły umiarkowane. Temperatury poniżej zera występują tu między grudniem a marcem^[14]. Średnia temperatura wynosi tutaj 9 °C na wysokości około 500 m. Średnia wysokość opadów na Wyżynie wynosi 1000 mm^[15]. W górach Jura i Alpach na wyżej położonych terenach panują niższe temperatury, a w Alpach także występują lodowce. Na terenach tych występuje także większa ilość opadów, między 1200 a 1600 mm. W wyższych partiach Alp ilość opadów może wynieść nawet 2500 mm^[15]. Leżący na południu kanton Ticino posiada subtropikalną roślinność, a temperatura jest średnio o około 2–4 °C wyższa.

Według klasyfikacji klimatów Köppena na Wyżynie Szwajcarskiej panuje klimat morski umiarkowany lub oceaniczny, a Alpy zaklasyfikowane zostały jako klimat alpejski albo tundra. W klimacie morskim umiarkowanym lata są chłodne, a zimy łagodne. W górach Jura klimat jest trochę chłodniejszy. W Alpach temperatura maleje, a ilość opadów śniegu rośnie wraz ze wzrostem wysokości.

Place	Wysokość stacji meteorologicznej(m)	Roczna średnia opadów (mm)	Średnia ilość słońca w sierpniu(%)	Średnia ilość słońca w grudniu (%)	Średnia maksymalna temperatura w lipcu (°C)	Średnia maksymalna temperatura w styczniu (°C)
La Chaux-de-Fonds (Jura)	1018	1410	40	40	+19,6	-6,4
Berno (Wyżyna Szwajcarska)	565	1040	50	20	+23,5	-3,9
Sion (Valais)	482	600	60	50	+25,7	-4,8
Säntis (Prealpy)	2490	2900	55	30	+7,5	-10,3
Locarno-Monti (Ticino)	366	1850	60	60	+25,9	+0,1

Różnice klimatyczne (okres między 1961 a 1990)^[16]

Gleby

Gleby Szwajcarii są mało żyzne, przeważają kamieniste gleby górskie, a w wyższych partiach Alp – rankery. W Jurze występują kamieniste rędziny, zaś na Wyżynie Szwajcarskiej tereny pokrywają kwaśne gleby brunatne.

Flora

Szwajcaria leży w europejskiej strefie lasów mieszanych, gdzie ze względu na ukształtowanie powierzchni występuje piętrowy układ roślinności. Lasy pokrywają ok. 1,3 mln ha, co stanowi obecnie (2022) ok. 32% powierzchni kraju. W ciągu ostatnich 30 lat powierzchnia lasów w Szwajcarii zwiększyła się o ok. 1300 km², czyli o 11%. Lesistość poszczególnych regionów wyraźnie się różni. O ile w Jurze lasy zajmują 41%, a w pasie subalpejskim 35%, o tyle na rozdzielającym je szwajcarskim Plateau tylko 24%. Centralne Alpy są pokryte lasami w 28%, a południowe aż w 54%^[17].

Tereny podgórskie do wysokości 1 200- 1250 m n.p.m. pokrywają lasy mieszane z przewagą gatunków liściastych. W lasach tych rosną buki, dęby, wiązy, a z iglastych – jodły. Ponad wysokość 1 200 m las zmienia się w iglasty, do wysokości 1900 m n.p.m. rosną lasy świerkowe z udziałem modrzewia i limby oraz sosny. Lasy te przechodzą w zarośla różanecznika i kosodrzewiny, powyżej 2 200 m tereny pokrywają hale alpejskie. Najwyższe partie Alp zajmuje piętro turni, w którym oprócz nielicznych gatunków roślin kwiatowych występują mchy i porosty.

W lasach Szwajcarii zidentyfikowano 143 gatunki drzew. Wśród gatunków dominujących znajdują się świerk pospolity, jodła pospolita, sosna pospolita, sosna pinia, modrzew europejski, buk zwyczajny, jawor, jesion wyniosły i kilka gatunków dębów. Gatunki iglaste stanowią 67% drzewostanów, a dominuje wśród nich świerk (37%). Spośród gatunków liściastych najliczniej występuje buk. W Szwajcarii dominują obecnie lasy mieszane, stanowiące aż 82% areału leśnego. Ponad 92% obszarów leśnych w tym kraju stanowią aktualnie naturalne odnowienia (jeden z najwyższych wskaźników w całej Europie). Zasoby drewna na pniu są szacowane na 422 mln m³ (352 m³/ha)^[17].

Fauna

Osobny artykuł: Karaczany Szwajcarii.

Fauna typowa dla europejskich lasów mieszanych i górskich. W lasach mieszanych żyją sarny, dziki, jelenie, borsuki, kuny, wiewiórki. Na polach i łąkach spotyka się zające szaraki, lisy pospolite, wiele gatunków gryzoni. W piętrze subalpejskim i alpejskim bytują zwierzęta górskie, do których należą kozice, świstaki i koziorożce alpejskie, zające bielaki. W górach można spotkać takie duże drapieżniki jak: reintrodukowany ryś, żbik czy wilk, który niedawno wrócił do Szwajcarii. W Szwajcarii introdukowano też bobra europejskiego, którego populacja jest coraz liczniejsza. Występuje tam też blisko 30 gatunków nietoperzy. Skład gatunkowy ptaków jest podobny jak w innych rejonach środkowej Europy. Jeziora i rzeki obfitują w ryby.

Środowisko

Większość terenu Szwajcarii stanowią delikatne środowiska alpejskie i lodowcowe. Postępujące uprzemysłowienie kraju zrodziło pewne problemy.

Powietrze

Głównym problemem środowiskowym w Szwajcarii jest zanieczyszczenie powietrza spowodowane emisją spalin, jak również kwaśny deszcz^[2]. W 2004 r. średnia ilość emisji CO₂ na 1 mieszkańca wyniosła 6 t^[15], a w 2005 r. 6,2 t^[18]. Daje to Szwajcarii 31.–33. miejsce z 45 krajów umieszczonych na liście Milenijnych Celów Rozwoju krajów rozwiniętych oraz 69. miejsce na świecie^[18]. Szwajcaria zamierza w 2010 r. zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych o około 10% w stosunku ilości emitowanej w 1990 r.^[15]

Według danych z 2005 r. populacja Szwajcarii zużywa 3,76 tony oleju ekwiwalentnego na osobę rocznie, z czego 43,7% to ropa naftowa, a 19% energia jądrowa^[19].

Woda

Zanieczyszczenia wody w Szwajcarii wiążą się ze wzmożonym używaniem środków użyźniających, a także skażeniem węglowodorami z transportu przemysłowego^[2]. Obecnie sytuacja się poprawia, jednak wciąż dochodzi do eutrofizacji w zbiornikach wodnych na Wyżynie Szwajcarskiej^[15].

Całkowita ilość zasobów wodnych kraju od 2005 r. wynosi 53,3 km³^[2]. Z tej ilości zużycie świeżej wody wynosi 2,5 km³ rocznie. W przeliczeniu na jedną osobę wartość ta wynosi 348 m³ rocznie. 24% tej wody trafia do gospodarstw domowych, 74% do przemysłu, a tylko 2% do rolnictwa^[2].

Bioróżnorodność

Bioróżnorodność środowiska Szwajcarii maleje^[2]. Chociaż kraj jest dość mały, to jednak różnorodność klimatu pozwala na rozwój różnym organizmom. W Szwajcarii żyje 50 000 gatunków zwierząt i roślin^[15]. Gatunki alpejskie mają się stosunkowo dobrze, jednak na Wyżynie Szwajcarskiej liczba gatunków maleje. Rozwój miast i terenów rolniczych niszczy siedliska wielu gatunków. Obecnie około 60 szwajcarskich gatunków uważa się za zagrożone^[19]. By przeciwdziałać temu negatywnemu zjawisku, 28,6% powierzchni kraju jest objęta ochroną^[18].

Szwajcarskie obiekty światowego dziedzictwa UNESCO

Uwagi

↑ FDFA podaje, że powierzchnia kraju wynosi 41 285 km², zob. FDFA 2017 ↓.
↑ Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Włochami wynosi 740 km, z Francją – 573 km, Niemcami – 316 km, Austrią – 164 km i Liechtensteinem – 41 km, zob. Encyklopedia PWN – Szwajcaria ↓; natomiast FDFA podaje, że łączna długość granic Szwajcarii wynosi 1,882 km, zob. FDFA 2017 ↓

Przypisy

↑ Encyklopedia PWN – Szwajcaria. Warunki naturalne ↓.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k The CIA World Factbook 2020 ↓.
↑ ^a ^b Encyklopedia PWN – Szwajcaria ↓.
↑ ^a ^b ^c Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
↑ ^a ^b FDFA 2017 ↓.
↑ The Swiss Plateau. www.swissworld.org. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c 1911 Encyclopædia Britannica/Switzerland/Geography. Encyclopædia Britannica via Wikisource. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
↑ ^a ^b Swiss Federal Statistics Office Map (niem. • fr.) [data dostępu 21 maja 2010].
↑ ^a ^b The Alps. www.swissworld.org. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
↑ ^a ^b Rivers. [w:] Geography of Switzerland [on-line]. swissmade.com. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
↑ The Jura – Switzerland – Information.
↑ Swissinfo article, 26 sierpnia 2004.
↑ Switzerland National Report, Convention on Protection and Use of Transboundary Watercourses and International Lakes. unece.org.
↑ Weather – Switzerland Tourism.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Panorama. Statistik Schweiz. [dostęp 2010-05-21]. (niem.).
↑ Cartes et diagrammes, s. 14–15, Atlas mondial suisse, édition 2002, Conférence suisse des directeurs cantonaux de l’instruction publique (CDIP) ISBN 3-292-00232-X.
↑ ^a ^b aks. Lesy a lesníctvo Švajčiarska. „Lesník”, s. 26. Lesy Slovenskej republiky, š.p.. (słow.).
↑ ^a ^b ^c United Nations Millennium Development Goals Indicators. mdgs.un.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-17)]. [data dostępu 21 maja 2010].
↑ ^a ^b Kennzahlen. Statistik Schweiz. [dostęp 2010-05-21]. (niem.).

Bibliografia

Switzerland. W: The CIA World Factbook. (ang.).
Szwajcaria, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-02] .
Szwajcaria. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-02] .
Switzerland, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-01-02] (ang.).
Encyklopedia Geograficzna Świata: Europa. Wydawnictwo OPRES Kraków 1998 ISBN 83-85909-36-2.
Federal Department of Foreign Affairs (FDFA): Geography – Facts and Figures. [w:] www.eda.admin.ch [on-line]. 2017-11-27. [dostęp 2021-01-02]. (ang.).

Linki zewnętrzne

About.ch – Geography of Switzerland – zwięzłe informacje o geografii Szwajcarii z licznymi danymi liczbowymi (ang.)

[5] FDFA podaje, że powierzchnia kraju wynosi 41 285 km², zob. FDFA 2017 ↓.

[6] Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Włochami wynosi 740 km, z Francją – 573 km, Niemcami – 316 km, Austrią – 164 km i Liechtensteinem – 41 km, zob. Encyklopedia PWN – Szwajcaria ↓; natomiast FDFA podaje, że łączna długość granic Szwajcarii wynosi 1,882 km, zob. FDFA 2017 ↓

[CITEREFEncyklopedia_PWN_–_Szwajcaria._Warunki_naturalne-1] Encyklopedia PWN – Szwajcaria. Warunki naturalne ↓.

[CITEREFThe_CIA_World_Factbook2020-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k The CIA World Factbook 2020 ↓.

[CITEREFEncyklopedia_PWN_–_Szwajcaria-3] Encyklopedia PWN – Szwajcaria ↓.

[CITEREFEncyclopædia_Britannica2020-4] Encyclopædia Britannica 2020 ↓.

[CITEREFFDFA2017-7] FDFA 2017 ↓.

[8] The Swiss Plateau. www.swissworld.org. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).

[Britannica-9] 1911 Encyclopædia Britannica/Switzerland/Geography. Encyclopædia Britannica via Wikisource. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).

[mapa-10] Swiss Federal Statistics Office Map (niem. • fr.) [data dostępu 21 maja 2010].

[Alpy-11] The Alps. www.swissworld.org. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).

[rzeki-12] Rivers. [w:] Geography of Switzerland [on-line]. swissmade.com. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).

[13] The Jura – Switzerland – Information.

[14] Swissinfo article, 26 sierpnia 2004.

[15] Switzerland National Report, Convention on Protection and Use of Transboundary Watercourses and International Lakes. unece.org.

[16] Weather – Switzerland Tourism.

[statistik-17] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Panorama. Statistik Schweiz. [dostęp 2010-05-21]. (niem.).

[18] Cartes et diagrammes, s. 14–15, Atlas mondial suisse, édition 2002, Conférence suisse des directeurs cantonaux de l’instruction publique (CDIP) ISBN 3-292-00232-X.

[aks-19] s. Lesy a lesníctvo Švajčiarska. „Lesník”, s. 26. Lesy Slovenskej republiky, š.p.. (słow.).

[MDG-20] United Nations Millennium Development Goals Indicators. mdgs.un.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-17)]. [data dostępu 21 maja 2010].

[kennzahlen-21] Kennzahlen. Statistik Schweiz. [dostęp 2010-05-21]. (niem.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[b]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]