Gwatemala

Gwatemala


(Flag)	(Coat of Arms)

Gwatemala (Ispan dili: Guatemala), resmi taýdan Gwatemala respublikasy, Demirgazyk Amerikadaky ýurt. Beliz, Meksika, El Salwador we Gonduras bilen serhetleşýär. Paýtagt we iň uly şäher Gwatemala şäheri

Taryh

Koloniýadan öňki

Gwatemalada adam ýaşamagynyň ilkinji subutnamasy beöň 12000-nji ýyldan başlaýar. Variousurduň dürli künjeklerinde tapylan obsidian oklar ýaly subutnamalar, miladydan öňki 18,000-nji ýyllarda adamzadyň bardygyny görkezýär. Irki Gwatemala göçüp gelenleriň awçy bolandygyny subut edýän arheologiki subutnamalar bar. Peten we Pacificuwaş ummanyň kenarlaryndan polen nusgalary mekgejöweniň ösdürilip ýetişdirilişiniň miladydan öňki 3500-nji ýyla çenli ösendigini görkezýär. Miladydan öňki 6500-nji ýyllara degişli ýerler daglyk ýerleriň Kiçi sebitinde, Pacificuwaş ummanyň kenarýakasyndaky Sipacate we Escuintla tapyldy.

Mezoamerikan siwilizasiýasynyň nusgawy döwri Maýa siwilizasiýasynyň beýikligine gabat gelýär we Gwatemala boýunça köp sanly saýt bilen wekilçilik edilýär, iň köp konsentrasiýa Petende. Bu döwür şäherleşme, garaşsyz şäher-döwletleriň döremegi we beýleki Mesoamerikan medeniýetleri bilen aragatnaşyk bilen häsiýetlendirilýär. takmynan takmynan 900-nji ýyla çenli dowam edipdir, Klassiki Maýa siwilizasiýasy ýykylanda. Maýalar merkezi peslikdäki şäherleriň köpüsini terk etdi ýa-da guraklyk sebäpli açlyk sebäpli öldi. Apseykylmagynyň sebäbi barada jedel edilýär, ýöne guraklyk teoriýasy köl kenarlary, gadymy polen we beýlekiler ýaly subutnamalar bilen tassyklanan walýuta gazanýar.

Kolonial we Garaşsyzlyk

Täze dünýä gelenlerinden soň, ispanlar 1519-njy ýyldan başlap Gwatemala birnäçe ekspedisiýa başladylar. Az salymdan Ispaniýanyň gatnaşygy ýerli ilaty ýok eden epidemiýa sebäp boldy. Ispaniýanyň Meksikany basyp almagyna ýolbaşçylyk eden Hernan Kortes kapitan Gonzalo de Alvarado we dogany Pedro de Alvaradoga bu topragy basyp almak üçin rugsat berdi. Alvarado ilki bilen adaty garşydaşlary Kiççe (Quiché) milletine garşy söweşmek üçin Kaççikel halky bilen birleşdi. Alvarado soňra Kaççikeliň garşysyna çykdy we ahyrynda tutuş sebiti Ispaniýanyň gol astyna aldy.

Kolonial döwürde Gwatemala audiensiýa, Ispaniýanyň kapitan generaly (Capitania General de Guatemala) we Täze Ispaniýanyň (Meksika) bir bölegi bolupdy. Ilkinji paýtagt Villa de Santiago de Gwatemala (häzirki Tecpan Gwatemala ady bilen tanalýar) 1524-nji ýylyň 25-nji iýulynda Kaççikeliň paýtagty Iximçäniň golaýynda döredildi. Paýtagt 1527-nji ýylyň 22-nji noýabrynda Villa de Santýago de Gwatemala garşy Kaççikeliň hüjümi netijesinde Ciudad Vieja göçürildi.

1821-nji ýylyň 15-nji sentýabrynda Çiapas, Gwatemala, El Salwador, Nikaragua, Kosta Rika we Gonduras tarapyndan döredilen Gwatemalanyň baş kapitanlygy Ispaniýadan garaşsyzlygyny resmi taýdan yglan etdi. General kapitan iki ýyl soň dargadyldy. Bu sebit resmi taýdan kolonial döwürde Täze Ispaniýanyň häkimliginiň bir bölegi bolupdy, ýöne amaly mesele aýratynlykda alnyp barylýar. 1825-nji ýyla çenli Gwatemala öz baýdagyny döretdi.

1838-nji ýylda Gonduranyň lideri Fransisko Morazanyň we Gwatemalaly éoze Fransisko Barrundiýanyň liberal güýçleri Gwatemala çozup, San Sura baryp ýetdiler, şol ýerde harby serkerde we soňra Gwatemalanyň ilkinji prezidenti Rafael Karreranyň gaýynatasy Ça Alvaresi öldürdiler. Liberal güýçler Gwatemala kaudilosynyň yzyna eýerijilere duýduryş hökmünde Alvareziň kellesini pyçak bilen asdy. Çozuşy eşidip, Mataqueskuintlada bolan Morazan bilen garşylaşmak üçin gelen Karrera we aýaly Petrona, hatda Morazany gabrynda-da bagyşlamajakdyklaryna ant içdiler; maşgala agzalaryndan ar almajak adama hormat goýmagyň mümkin däldigini duýdular.

Karreranyň kabul etmejek birnäçe wekili iberenden soň, esasanam Karreranyň sowuk gan bilen öldürmek islemeýän Barrundiýa däl-de, Morazan ýolundaky obalary weýran edip, emläklerinden mahrum etdi. Karrera güýçleri daglarda gizlenmeli boldy. Karranyň düýbünden ýeňilendigine ynanýan Morazan we Barrundia Gwatemala şäherine gitdiler we liberal batalýonlaryň birine hemaýat bermegi teklip eden döwlet häkimi Pedro Walenzuela we konserwatiw Aýkinena urugynyň agzalary halas edijiler hökmünde garşylandy, Walenzuela we Barrundia bolsa Morazana ähli Gwatemala berdi. bar bolan maliýe meselesini çözmek üçin zerur çeşmeler. Iki tarapyň kriolllary daň atýança, ahyrynda daýhan gozgalaňyny basyp bilýän Morazan ýaly kriollo kaudilosynyň bardygyny bellediler.

1847-nji ýylyň 21-nji martynda Gwatemala özüni garaşsyz respublikan diýip yglan etdi we Karrera ilkinji prezident boldy. Prezident bolan ilkinji möhletinde Karrera ýurdy aşa konserwatiwlikden adaty bir ýagdaýa getirdi; 1848-nji ýylda ýurt birnäçe aý bäri başagaýlykdan soň liberallar ony işinden kowup bildiler. Karrera öz islegi bilen işinden aýryldy we Meksika gitdi. Täze liberal re regimeim Aýkinena maşgalasy bilen birleşdi we Gwatemala topragyna gaýdyp barsa Karreranyň ölüm jezasyny bermegi buýurdy.

Häzirki zaman taryhy

Uly Depressiýa 1929-njy ýylda başlandy we Gwatemala ykdysadyýetine erbet zeper ýetirdi, işsizligiň ýokarlanmagyna we işçileriň we işçileriň arasynda tolgunyşyklara sebäp boldy. Gwatemala meşhur gozgalaňdan gorkup, welaýat häkimi hökmünde "netijelilik we zalymlyk" bilen tanalýan Jorj Ubikony goldady. Ubico, ýeke-täk kandidat bolan 1931-nji ýylda geçirilen saýlawda ýeňiş gazandy. Saýlawdan soň syýasaty çalt awtoritarlaşdy. Karz peonage ulgamyny rehimsiz ýerine ýetirilen wagşy kanuny bilen çalşyp, ýer eýeçiligi bolmadyk ähli erkeklerden azyndan 100 gün zähmet çekmegini talap etdi. Hökümeti ýollary we demir ýollary gurmak üçin tölenmedik hindi zähmetini ulandy. Ubico, şeýle hem, aýlyk haklaryny gaty pes derejede doňduryp, ýer eýelerine öz emläklerini goramak üçin eden her bir işi üçin kazyýet jogapkärçiliginden doly eldegrilmesizlige rugsat berýän kanun kabul etdi, bu taryhçylar tarapyndan adam öldürmegi kanunlaşdyrdy. Ol Latyn Amerikasynyň iň täsirli we rehimsiz birine öwrülen polisiýa güýjüni ep-esli güýçlendirdi. Zähmet kanunlaryny bozmakda güman edilýän adamlary atmak we tussag etmek üçin olara has köp ygtyýarlyk berdi. Bu kanunlar oba hojalygynyň işgärleriniň arasynda oňa uly gahar-gazap döretdi. Hökümet ýokary derejede harbylaşdyryldy; dolandyryşy astynda her welaýat häkimi goşun generalydy.

Ubico özünden öňki syýasatyny, köplenç Gwatemala çykdajy edip, Birleşen miwe kompaniýasyna uly eglişik etmek syýasatyny dowam etdirdi. Port gurmak baradaky wadanyň deregine bu kompaniýa 200,000 gektar (490,000 gektar) köpçülik ýerini berdi, soň bolsa boýun gaçyrdy. Gwatemala gireninden bäri Birleşen miwe kompaniýasy daýhanlary göçürmek we ekin meýdanlaryny banan ekin meýdanlaryna öwürmek arkaly ýer eýeçiligini giňeltdi. Bu amal Ubikonyň ýolbaşçylygynda has çaltlaşdy we hökümet muny duruzmak üçin hiç zat etmedi. Kompaniýa hökümetden import paçlaryny we gozgalmaýan emläk salgydyndan boşadyldy we beýleki adamlara ýa-da toparlara garanyňda has köp ýer gözegçilik edýärdi. Şeýle hem, ýurtdaky ýeke-täk demirýoly, elektrik öndürip bilýän ýeke-täk desgalary we Atlantik kenaryndaky Puerto Barriosdaky port desgalaryna gözegçilik edýärdi.

1976-njy ýylyň 4-nji fewralynda uly ýer titremesi birnäçe şäheri weýran etdi we 25,000-den gowrak adamyň ölümine sebäp boldy, esasanam ýaşaýyş jaýy pes bolan garyplaryň arasynda. Earthquakeer titremesinden soň hökümetiň çalt jogap bermezligi we öýsüz-öwzarsyzlygy aradan aýyrmagy halk arasynda nägileligiň döremegine sebäp bolan giň nägileligi döretdi. General Romeo Lukas Garsiýa 1978-nji ýylda galp saýlawlarda häkimiýete geçdi.

1970-nji ýyllarda iki sany täze partizan guramasy, Garyplaryň partizan goşuny (EGP) we ýaragly adamlar guramasy (ORPA) köpeldi. Olar esasan harbylara we goşunyň käbir raýat goldawçylaryna garşy şäher we oba söweşlerini öz içine alýan partizançylyk hüjümlerine başladylar. Goşun we harby güýçler on müňlerçe parahat ilatyň ölümine sebäp bolan wagşy garşy söweş kampaniýasy bilen jogap berdiler. 1979-njy ýylda hökümet güýçlerine jemgyýetçilik goldawyny berýän ABŞ-nyň prezidenti Jimmi Karter Gwatemala goşunyna adam hukuklarynyň giňden we yzygiderli ulanylmagy sebäpli ähli harby kömegi gadagan etmegi buýurdy. Şeýle-de bolsa, şondan soň Amerikanyň kömeginiň Karter ýyllarynda gizlin kanallar arkaly dowam edendigini görkezýän resminamalar peýda boldy.

Gwatemala raýat urşy 1996-njy ýylda partizanlar bilen hökümetiň arasynda parahatçylyk şertnamasy bilen tamamlandy, Norwegiýa we Ispaniýa ýaly ýurtlar tarapyndan güýçli araçylyk arkaly BMG tarapyndan gepleşikler geçirildi. Iki tarap hem uly eglişik etdi. Partizan söweşijileri ýaragsyzlandylar we işlemek üçin ýer aldylar. ABŞ tarapyndan maliýeleşdirilýän hakykat komissiýasynyň (Taryhy düşündiriş komissiýasynyň) habar bermegine görä, uruş döwründe adam hukuklarynyň bozulmagynyň 93% -inden gowragy hökümet güýçleri we döwlet tarapyndan maliýeleşdirilýän, Merkezi aňtaw gullugy tarapyndan taýýarlanan harby güýçler jogapkärdir.

Demografiýa

Gwatemala 17,247,849 ilaty (2018 ý.). 1900-nji ýylda bary-ýogy 885,000 bolan bu, 20-nji asyrda Günbatar ýarym şarda ilatyň iň çalt ösmegini emele getirýär. Gwatemala respublikasynyň ilkinji ilat ýazuwy 1778-nji ýylda geçirildi we bu senzuralaryň takykdygyna garamazdan, yzygiderli alynmady. Gwatemalada ortaça ýaş 20, erkekler üçin 19,4, aýallar üçin 20,7 ýaş. Gwatemala demografiki taýdan Günbatar ýarym şarda iň ýaş ýurtlaryň biri, merkezi Afrika we Yrak bilen deňeşdirilýär. 2010-njy ýylda 15 ýaşdan kiçi ilatyň paýy 41,5%, 54,1% 15 ýaşdan 65 ýaş aralygynda, 4,4% 65 ýa-da ondan uly ýaşda.

Gwatemala dürli etnik, medeni, jyns we dil toparlary bilen ýaşaýar. Milli statistika instituty (INE) tarapyndan geçirilen 2018-nji ýyldaky ilat ýazuwyna görä, ilatyň 56% -i garyşyk ýerli we Europeanewropa mirasyny görkezýän Ladino. Guerli Gwatemalalylar diňe Perudan we Boliwiýadan soň Latyn Amerikasyndaky iň uly göterimleriň biri bolan milli ilatyň 43,6% -ini düzýär. Guerli Gwatemalalylaryň köpüsi (milli ilatyň 41,7%) Maýa halkyndan, ýagny Kiççe (umumy ilatyň 11,0%), Çekçi (8,3%), Kaççikel (7,8%), Mam (5.2%) we "beýleki Maýa" (7,6%). Milli ilatyň 2% -i Maýa däl ýerli ilat. Ilatyň 1.8% -i Sinka (mezoamerikan), ilatyň 0,1% -i Garifuna (Afrika / Karib garyndysy).

Europeanewropaly ak Gwatemalalylar, “Criollo” diýlip hem atlandyrylýar, Gwatemala ýazuwynda Ladinos (garyşyk jyns) şahsyýetlerden tapawutlanmaýar. Olaryň köpüsi nemes we ispan göçmenleriniň nesilleri, beýlekileri italýanlardan, iňlislerden, fransuzlardan, şweýsariýalylardan, belgiýalylardan, gollandiýalylardan, ruslardan we daniýalylardan gelip çykýar. Nemes göçmenleri Gwatemala Täze ýyl agaçlarynyň däbini getirdiler.

Ilatyna takmynan 110,000 salwadorly girýär. Sankt-Winsentden gelen ýerli halklar bilen durmuş guran we durmuşa çykan gara afrikalylardan bolan Garifuna esasan Livingston we Puerto Barriosda ýaşaýar. Afro-Gwatemalalylar we mulattolar esasan banan ekýän işgärlerden gelip çykýar. Esasan hytaýly Aziýalylar, şeýle hem Liwanly we Siriýaly araplar bar. Gwatemala şäherinde we golaýdaky Miksoda ösýän koreý jemgyýeti takmynan 50,000 töweregi.

Gwatemalanyň ýeke-täk resmi dili ispan dilidir, ilatyň 93 göterimi birinji ýa-da ikinji dil hökmünde gürleýär. Maýa dilleriniň 21-si, esasanam oba ýerlerinde, şeýle hem Maýa däl Amerikan dilleriniň ikisinde gürleşilýär: ýurtda ýerli Sinka we Karib deňzinde gürlenýän Arawakan dili Garifuna. 2003-nji ýyldaky Dil kanunyna laýyklykda bu diller milli diller hökmünde ykrar edildi.

Hristiançylyk Gwatemala jemgyýetiniň durmuşy üçin güýçli we wajyp bolmagyny dowam etdirýär, emma düzümi jemgyýetçilik we syýasy tolgunyşyklaryň nesillerinde üýtgedi. Kolonial döwürde ispanlar tarapyndan girizilen Rim katolikçiligi 2007-nji ýyla çenli ilatyň 48,4% -ini emele getirýän iň uly din ýa-da buthana bolmagynda galýar. Protestantlar, köpüsi angelewangelik (Protestantlaryň köpüsi Latyn Amerikasyndaky angelewangelikos diýilýär) dürli konfessiýalarda şol döwürde ilatyň 33,7% -ini emele getirýärdi, ondan soň beýleki dinlerde (iudaizm, yslam we buddizm ýaly) 1,6% -i we 16.1% -i dine degişlidigini öňe sürýär. Recentaňy-ýakynda geçirilen gözlegde katolikleriň 47,6%, protestantlaryň 38.2%, beýleki dinleriň 2,6% we dine ynanmaýanlaryň 11,6% -e degişlidigi ýüze çykaryldy.

15 we ondan ýokary ýaşly ilatyň 74,5% sowatly, Merkezi Amerikada sowatlylyk derejesi iň pes. Gwatemala ýakyn 20 ýylda sowatlylygy ýokarlandyrmak meýilnamasy bar. Gwatemaladaky ýaşlar bilime doly gatnaşmaýandygy sebäpli hökümet birnäçe başlangyç we orta derejeli mekdepleri dolandyrýar. Bu mekdepler mugt, egin-eşikleriň, kitaplaryň, esbaplaryň we transportyň bahasy olary jemgyýetiň garyp gatlaklaryna has elýeterli edýär we köp sanly garyp çagalar mekdebe gatnamaýar. Köp orta we ýokary synp çagalary hususy mekdeplere gatnaýarlar. Gwatemalada bir jemgyýetçilik uniwersiteti (USAC ýa-da San Karlos de Gwatemala uniwersiteti) we on dört sany hususy uniwersitet bar (Gwatemaladaky uniwersitetleriň sanawyna serediň). USAC Gwatemaladaky ilkinji uniwersitet we Amerikanyň ilkinji uniwersitetleriniň biri boldy.