DEVLET İÇİN "YETENEK YÖNETİMİ" OSMANLI VE CUMHURİYET DÖNEMİNDE BAŞARILI OLMUŞ.

Devlet için uzman ve yönetici yetiştirme ilk Padişah 2.Murat ( 1403-1451 ) döneminde başlamış. Enderun Mektepleri olarak bilinen programlar, Osmanlı İmparatorluğunun değişik bölgelerinden seçilerek İstanbul'a getirilmiş. Sarayların bazı bölümleri sınıflara dönüşmüş. Özellikle devşirme çocuklardan seçilen çok sayıda öğrenci bu sınıflarda devlet erkanı için eğitilmiştir.Sadrazamlığa kadar yükselenler olmuştur.

Bu programın saray içinde bir diğer uygulaması ise "Veliaht/Şehzade Programı" şeklinde oluşturulmuştur.Veliaht programının en bilinen isimlerinden birisi Fatih Sultan Mehmet olmuştur. Çok sayıda alanda yerli ve yabancı hocalardan eğitimler almıştır.Akşemseddin en çok bildiğimiz hocasıdır. Arapça,Farsça, Latince,Yunanca ve İtalyanca öğrenmiştir. Sanat,edebiyat,bilim ve siyaset konularında donatılmıştır. İstanbul'un fethinde, şehre girişinde kendisini kutlayanlara Akşemseddin'i göstererek "O'na gidin.O benim hocamdır. Şehrin manevi fatihidir" diyerek ona verdiği özel değeri göstermiştir.

Yurt dışına öğrenci gönderme ise 1774 yılında 1.Abdülhamid (1773-1789 ) ile başlamış ve 30 yetenekli genç Fransa’ya eğitime gönderilmiştir. 1855’de Paris’te Mekteb-i Osmani açılmış ve izleyen dönemde, ilk üniversite İstanbul Darülfünun 1870 yılında açılmıştır. Yetenekli öğrenci gönderme 1.dünya savaşına kadar ( yaklaşık 150 yıl ) devam ettirilmiştir. Sadrazam Ethem Paşa'da (1877-1878 ), Yunanistan doğumlu Paris'e eğitime gönderilen gençlerden birisidir. ( Bu konudaki kitaplardan birisi - Adnan Şişman - Tanzimat Döneminde Avrupa'ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri- ismiyle Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanmıştır.Okumak gerek.)

Osmanlı dönemindeki uygulamaların ağırlıklı askeri alanda kaldığı ve teknik bilimler ile sosyal bilimleri kapsamadığı görülmektedir. Bu tercih Osmanlı'nın gerilemesi ve diğer gelişen ülkelerle rekabet edememesinin nedenlerinden birisi olarak görülebilir.

"Halkın talim ve terbiyesi için gece dersleri ve çırak mektepleri tahsis olunacak, halk lisanı ile halkın ihtiyacına muvafık milli güzidelerin yetiştirilmesi için istidat ve kabiliyeti tebarüz eden ve ailesinin kudret-i maliyesi müsaid olmayan gençler, orta ve yüksek mekteplerde, suret-i mahsusada himaye ve muavenete mazhar olacakları gibi, ihtisas peyda etmeleri için Avrupa’daki irfan mekteplerine gönderilecektir." Tarih 18 Ağustos 1923-Mustafa Kemal Atatürk'ün ( Cumhuriyet henüz ilan edilmeden ) ilk hükümet programına koyduğu maddedir.

Atatürk’ün talimatıyla, Bilim, Sanat, Teknik, Sosyal ve Siyaset alanlarında yetenekli öğrencilerin belirleneceği ilk yetenek sınavı,1924 Ekim’inde Cumhuriyetin birinci yıl dönümü kutlama programı çerçevesinde yapılmıştır. Sınav sonucu seçilen 22 yetenekli öğrenciden oluşan ilk grup Almanya ve Fransa’ya gönderilmiştir.Vildan Aşir ve Suad Hayri ( Terbiye-i Bedeniyye – Belçika ),Ulvi Cemal Erkin, Cezmi Rıfkı( Musiki-Paris ) , Sadi Irmak ( Ulum-u Tabiiye – Berlin ),Muhiddin Sebati, Refik Bey( Resim – Paris ) e gönderilen öğrenciler arasındadır.

"Aziz genç, önünde yeni ve feyizli bir ufuk açılmıştır. Bu ufka doğru çok kuvvetli bir şevk ve heyecanla atlayacağından eminim.Gideceğin ilim ve irfan diyarında yılmak bilmeyen hudutsuz bir azim ile çalışmak hem vazifen ve hem de borcundur.Bulunacağın yerlerde her şeyden azami nispette istifadeyi düşünmekle beraber,bir Türk gencine yakışacak bir surette hareket ederek etrafında bulunanların  muhabbetini, takdirini kazanmalısın.Seni aziz vatanın birçok umutlar besleyerek ne azim ve fedakarlıklarla gönderdiğini unutma. Ona göre çalış. Yolun açık olsun. Muvaffakiyetler dilerim."1924-Maarif Vekili Mustafa Necati'nin gençlere yazdığı telgraf.

Yetenekli öğrencilerin yurt dışına gönderilmesi, tam 22 yıl ( 1924-1946 ) devam etmiştir. Toplamda 3.500 öğrenci bu programa katılmıştır.Cumhuriyet bu öğrencilerin emekleriyle ve onların omuzlarında yükselmiştir. İsimlerden bazıları; Yazarlardan Sabahattin Ali, Necip Fazıl Kısakürek, Cahit Sıtkı Tarancı, Müzisyenlerden Ahmet Adnan Saygun, Ulvi cemal Erkin, Arkeloji Ekrem Akurgal, Seramik ve Cam Mühendisliği Şahap Kocatopçu, Matematik Cahit Arf, Hukuk Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Resim Mahmut Cuda, Siyaset Suad Hayri Ürgüplü, Mehmet Ali Bayar,Astronomi Nüzhet Gökdoğan,.. ( Bu konuda yazılmış en detaylı kitaplardan birisi " Kansu Şarman - Türk Promethe'ler- Cumhuriyetin Öğrencileri Avrupa'da " ismiyle Türkiye İş Bankası Yayınlarından çıkmıştır.Mutlaka okuyun.)

"Sizleri birer kıvılcım olarak gönderiyorum.Volkan olup dönmelisiniz."Atatürk’ün bu öğrencilere çektiği telgraf.

Unutmayalım istiyorum; Bir insan,bir kişinin,bir bölümün,bir şirketin,bir şehrin, bir bölgenin,bir ülkenin ve belki dünyanın kaderini değiştirebilir.

İnsana yapılan yatırım, en önemli yatırımdır.

Yücel ( yucel@prometheus.com.tr )