Türklerin Ayaz Ata Efsanesi

Ayaz Ata öyküsü bizlere eski Türk kültüründen, folklorumuzdan gelmektedir. Ayaz Ata hakkında nice hikayeler ve masallar anlatılmıştır. Onu ilk önce soğuktan çıkmış bir ruh olarak tanımlamışlardır. Bu anlatımlarla 19 asrın sonlarında iyi niyetli, yardımsever, Ayaz Ata kimliği ortaya çıkar. İlk önce ona “Kutsal Baba”, “Çam Baba”, daha sonra “Ayaz Ata” demişlerdir.

Hikayelere göre ona iyiliklerinde yardım ve eşlik eden kızı, bazı hikayelere göre de torunu olmuştur. Ona da “Ayaz Kız” yada “Kar Kızı” ismini vermişlerdir.

Ayaz Ata tüm ihtiyacı olan insanlara gizli yardım ederek onları mutlu etmiştir. Yaptıkları iyilikler hep gizemli kalmıştır. Ayaz Ata Özbekçe: “Ayoz Bobo” veya “Ayaz Ota”, Kırgızca: “Ayaz Ata””, Kazakça: “Ayaz Ata” denilip Türk, Altay ve Orta Asya mitolojilerinde, özellikle Kazaklarda ve Kırgızlarda Soğuk Tanrısı olarak tanınır. Ayaz Ata, “Ayas Han” olarak da bilinir ve ay ışığından yaratılmıştır da denilmektedir. Burada adı “Ak Ayas” olarak da geçer. Bu hikâyeye göre Ülker burcunun altı yıldızı göğün altı deliğidir ve oradan soğuk hava üfler. Böylece kış gelir. Ayaz, tüm Türk halklarında yakıcı soğuk anlamına gelir. Ay’ın gökte rahatlıkla görüldüğü açık havalarda meydana geldiği için Ay Tanrısı’nın (veya ona bağlı Ayas Han’ın) gönderdiği düşünülür.

Ayaz Ata bazı kültürlerde kışın soğukta ortaya çıkan ve kimsesizlere, açlara yardım eden bir evliyadır.

Kimi görüşlere göre “Ayas Han” ile aynı kişidir. Kazaklarda kışın karşılanması ile ilgili olarak “Soğumbası” isimli bir eğlence bulunmaktadır. İlk karın yağması ve ilk soğuğun vurması ile kutlanan bayramdır. Bu bayramla bir ilgisi olması muhtemeldir.

Bazı Kazak araştırmacılara göre de Ayaz Ata Noel Baba’dan esinlendiği düşünülür.

Özbekçede “Şahta” sözcüğünün “Ocak” anlamına gelmesi ise kelimenin anlamı açısından dikkat çekicidir. Azerbaycan Türkleri’nde de “Şahta Baba” olarak geçer. Başkurt dilinde, Ayaz Ata, “Kış Babay” (“Kış Babası”) olarak yer alır. Torunu ise “Karhılıu” (“Kar Güzeli”) adıyla anılır. Tatar kültüründe “Kış Babay”, (“Kış Babası”), torunu ise “Kar Kızı” (“Кar Kızı”) olarak bilinir.

Bilim ve gelecek dergisinde ise konu ile ilgili şunlar yazıyor :

Prof. Nurullah Çetin şunları söylüyor: “Noel Bayramı” Hz. İsa’nın doğuşu adına kutlanıyor ancak Noel bayramının kahramanı Noel Baba diye bir kişi gerçekte yoktur. Hakkında söylenenler tamamen uydurma ve efsaneden ibarettir. Hıristiyanların Noel Baba’sına karşı Türklerin Ayaz Ata’sı vardır.

Eski Türklerde Soğuk Hanı olarak bilinen Ayaz Ata efsaneye göre kışın soğuk havalarda ortaya çıkan ve aç, fakir, kimsesiz garibanlara yardım eden bir evliyadır. Ayaz kelimesi tüm Türk coğrafyasında yakıcı soğuk anlamındadır. Ay tanrısının soğuk havaya karşı Türkleri koruması için Ayaz Han’ı gönderdiğine inanılır. Ayaz Ata Türklerin gerçek Noel babasıdır. Etimoloji ve kültürel olarak Türk kültüründe bir kişilik olduğu kesindir.

Prof. Çetin Nardugan bayramı hakkında da şunları söylüyor: “Türklerin yeniden doğuş bayramı Nardugan’dır. Nar, güneş; dugan ise doğan güneş anlamına gelir. İslam öncesi eski Türk inancı ve kültürüne göre dünyanın tam ortasında hayat ağacı olan bir Akçam vardır. Gündüzlerin uzamaya başladığı 22 Aralık’ta gündüz geceyi yenmiş yani güneş zafer kazanmış olur. Zira gece karanlık kötü, gündüz ise aydınlık iyidir.

Türkler Tanrı Ülgen’e teşekkür bağlamında Akçam ağacı altında şarkılar söyleyip kutlama yapardı. Akçam ağacının dallarına Tanrıdan dilekler asılır, altında da hediyeler konurdu.

Prof. Özkul Çobanoğlu da şöyle konuştu: “Eski Türk mitolojisinde yel (rüzgâr) evreni yürütücü, oluşturucu bir güç, tanrı-tanrıça veya bunlara denk bir ruh olarak yorumlanır. Ayaz (Ayas) ise Türk dünyası kültür ekolojisinin her yerinde keskin, yakıcı, soğuk anlamına gelir. Ayaz’ın oluşumu Ülker burcuyla ilişkilendirilir. Efsaneye göre Ülker burcunun altı yıldızı göğün altı deliğinde ve oradan yeryüzüne soğuk hava üfler ve havalar soğuyup kış olur. Bu bağlamda Ayaz Ata Türk mitolojisinde önemli bir yere sahiptir. İnanışa göre Ayaz Han Soğuk Tanrısıdır. Soğukta darda kalanlara yardım edip onlara ‘kut’ yani iyi ve güzel baht verir. Ayaz Ata tarihi, geçmiş on bin yıla uzanan Proto-Türk topluluklarında Yel Ana olarak anılırdı. Çünkü o dönemdeki Türkler anaerkil bir topluluktu. Ataerkil dönemle birlikte Yel Ata denilmeye başlandı. Zaman içerisinde Ayaz Ata ismi verildi.”

Ünlü Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ da kadim Türklerin yılbaşını değil Nardugan bayramını kutlamalarını dile getirerek şunları söyledi:

“Türkler güneşin zaferini ve yeniden doğuşunu büyük şenliklerle Akçam Ağacı altında kutlarlardı. Nardugan olarak bilinen bu bayram Hunlar tarafından Avrupa’ya taşındı. Hıristiyanlar Nardugan törenini İsa’nın doğumuyla ilişkilendirip Noel adıyla kutlamaya başladı.”

Yazarlar : Dr. Shurubu Kayhan / Alimcan Yatağanoğlu