Бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг

Бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг — дөрт үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның бирээзи.

Бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг электри зарядтыг кезекчигештерниң аразында бар. Амгы үениң билиглери-биле бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг зарядтыг кезекчигештер аразында дорт болбайн, электромагниттиг шөлдер дамчыштыр болуп турар.

Шөлдүң квантылыг теориязының аайы-биле бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныгны масса чок бозон — фотон дажып турар (ол кезекчигешти электромагниттиг шөлдүң квантылыг хөделиишкини кылдыр бодап болур). Фотон боду электри заряд чок болур, ынчалзажок өске фотоннар-биле виртуалдыг электрон-позитроннар үлежип бот-боттарынче кылдыныг болдуруп болур.

Үндезин кезекчигештерден бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныгда база электри зарядтыг дараазында кезекчигештер киржип турар: кварктар, электроннар, мюон база тау-лептон (фермионнардан).

Шынарлары

Бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныгга чүгле электри зарядтыг объектилер киржип болур. Амгы үениң билиглери-биле бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг электромагниттиг шөл таварыштыр болуп турар. Ооң квантылары — фотоннар — бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныгның дамчыдыкчылары болуп турар.

Кошкаш болгаш күштүг бот-боттарынче кылдыныглар-биле деңнээрге, бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг гравитациялыг кылдыныг ышкаш ыракка күштү болуп турар. Ыракка күштүг болуру бот-боттарынче кылдыныгның дамчыдыкчылары фотоннарның масса чок болуп турарында болур.

Хензиг делегейде (микромирде) бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныгның күштүү:

\alpha ={\frac {e^{2}}{\hbar c}}\approx {\frac {1}{137}}

,

мында $e$ — элементарлыг электри заряд, $\hbar$ — Планктың доктаамалы, $c$ — вакуумда чырыктың дүргени.

Бойдуста ужур-дузазы

Ыракка күштүг болганы-биле бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг макро-даа, микро-даа деңнелге улуг ужур-уткалыг болуп турар. Классиктиг механикада шупту чыгыы физиктиг күштер — чаныычалының күжү, дүрбүүшкүн күжү, эреңгей тыртыжыышкынның күштери д.о.ө. — электромагниттиг бойдустуг.

Улуг хемчээлдиг телоларның физиктиг шынарларының хөй кезиин, ооң иштинде ол телоларның шынарларының бир байдалдан өске байдалче шилчиирин, бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг тодарадып турар. Химиктиг хуулуушкуннарның үндезининде база бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг бар. Электрилиг, магниттиг база оптиктиг болуушкуннар база-ла бот-боттарынга электромагниттиг кылдыныгга хамааржыр.

Хензиг делегейниң деңнелинде (микроскопический уровень) бот-боттарынга электромагниттиг кылдыныг атомнарның электроннуг картының болгаш молекулаларның тургузуун тодарадып турар.

Теорияның төөгүзү

Эгезинде электричество биле магнетизм ийи аңгы күштер деп санаттынып турган. Ынчалзажок 1873 чылда Джеймс Максвеллдиң «Трактат по электричеству и магнетизму» деп ажылы үнген соонда ындыг бодал өскерли берген. Ында көргүскени-биле, кадар болгаш казыыр зарядтарның бот-боттарынче кылдыныы чаңгыс күш дузазы-биле болдунуп турар.

1820 чылдың апрель 21-ниң кежээзинде Ханс Кристиан Эрстед лекцияларга белеткенип тургаш, кайгамчык хайгаарал кылып каан. Ажыглап турган батареязының электрилиг тогун өжүрүп-кыпсыырга, компастың согуну соңгу магниттиг полюстан өскээр баар болган. От согуннуң өскээр халып турары ол электри ток чоруп турар проводтуң шупту талазындан магниттиг шөлдер чоруп турарын көргүскен. Бо дуржулга электричество биле магнетизмниң аразында дорт хамаарылга барын көргүзүп турар.

Ол дораан Эрстед ол болуушкуннуң тода тайылбырын берип шыдаваан, математиктиг санаашкыннар кылбаан, ынчалза-даа үш ай хире болганда оон ханы шинчилелдерни кылып эгелээн. Удаваанда бодунуң кылган шинчилелдериниң түңнелдерин парлап үндүрген, ында электрилиг ток проводтарга чоруп тургаш, магниттиг шөл тургузуп турар деп барымдаалаан.

Эрстедтиң үндүрген түңнелдери электродинамикага хамаарышкан шинчилелдерни күштелдирген. Ындыг шинчилелдер кылып турган эртемденнерниң бирээзи француз физик Андре-Мари Ампер. Ол математиктиг хевирге дамчыдыкчы биле токтуң аразында электромагниттиг дүрүмнү илереткен. Эрстедтиң ажыдыышкыны шөлдүң чаңгыс аай концепциязын тургузарынче оруктуң бир чугула базымы болган.

Шөлдүң чаңгыс аай концепциязын Майкл Фарадей илереткен, Джеймс Максвелл немээн, а Оливер Хевисайд биле Генрих Герц ылавылаан. Ол чүүл математиктиг физикада XIX чүс чылда кол ажыдыышкыннарның бирээзи болган. Ол ажыдыышкынның түңнелдериниң бирээзи чырыктың бойдузун ханы билип алганы болган. Чырык болгаш өске электромагниттиг чалгыглар электромагниттиг шөлдүң квантыланган боттары тарап чоруур чайганыышкынныг фотоннар деп адаар болуушкуннары кылдыр илереттинер.

Эрстедтен өске электричество биле магнетизмниң харылзаазын 1802 чылда итальян эртемден Джованни Доменико Романьози ажыткан. Ооң дугайында отчётту ол итальян солунга парлаан, ынчалза-даа ол үениң эртемден ниитилели ону чогуур деңнелге херекке албаан^[1].

Демдеглелдер

↑ (англ.) Martins, Roberto de Andrade. Romagnosi and Volta’s Pile: Early Difficulties in the Interpretation of Voltaic Electricity // Nuova Voltiana: Studies on Volta and his Times / Fabio Bevilacqua and Lucio Fregonese (eds). — Università degli Studi di Pavia. — Т. vol. 3.

Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «fe», определённый в <references>, не используется в предшествующем тексте.

Литература

Баумгарт К. К. Электромагнетизм // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М. Краткий курс теоретической физики. В 2-х т. — М.: Наука, 1972. — Т. II. Квантовая механика.

[1] (англ.) Martins, Roberto de Andrade. Romagnosi and Volta’s Pile: Early Difficulties in the Interpretation of Voltaic Electricity // Nuova Voltiana: Studies on Volta and his Times / Fabio Bevilacqua and Lucio Fregonese (eds). — Università degli Studi di Pavia. — Т. vol. 3.

[1]