Guam

Guam – Tinch okeanning gʻarbiy qismidagi orol, Mariana orollari toʻdasida. Guamni 1521-yil Ferdinand Magellan kashf etgan. AQSH mulki, Tinch okeandagi yirik harbiy-dengiz va harbiy-havo bazasi. Mayd. 549 km². Aholisi 146 ming kishi (2024-yil 13-fevral), 20 mingdan ziyodrogʻi Amerika harbiy xizmatchilari va ularning oilalari, qolganlari ispanlar, meksikaliklar, filippinliklardan iborat. Orolning eng baland (405 m) jan. qismi vulkan jarayonida, pastroq shim. qismi marjon qoyalardan paydo boʻlgan. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Iqlimi tropik, mussonli iqlim, oylik oʻrtacha temperatura 26 – 27° C, yiliga 3000 mm yogʻin tushadi. Togʻlarning janubiy va sharqiy yon bagʻirlarida nam tropik oʻrmonlar, shimolda kserofit gʻalla gulli oʻsimliklar oʻsadi. Iqtisodiyotining asosi – turizm tashkil etadi. Har yili orolga 600 ming turist (80% yaponlar) kelib ketadi. Daromadining 12%i harbiy obʼyektlardan keladi. Kokos palmasi, kofe oʻstiriladi, shakarqamish va b. tropik ekinlar eqiladi, sholi yetishtiriladi. Baliq ovlanadi. Yogʻoch tayyorlanadi. Bosh shahri – Xagatna shahri (aholisi 2 mingdan ortiq). Guamda temir yoʻl yoʻq, avtomobil yoʻllari uzunligi 674 km. Chetga kiyim, turli xil ichimliklar, tamaki, mashinasozlik mahsulotlari chiqariladi; chetdan yoqilgʻi, oziq-ovqat mahsulotlari keltiriladi. Tashqi aloqa asosan AQSH, Yaponiya va Tayvan bilan olib boriladi. Universitet bor. Guam poytaxti – Hagatna shahri, eng koʻp aholisi – Dededo shahri . Guam 1983 yildan beri Tinch okeani hamjamiyatining aʼzosi . Guam aholisi guamaniyaliklar deb ataladi va tugʻilishi boʻyicha Amerika fuqarolari. Mahalliy Guamaniyaliklar Indoneziya, Filippin va Tayvanning sharqiy qismidagi boshqa avstroneziyaliklar bilan qarindosh boʻlgan Chamorro xalqining aʼzolaridir . Chamorros orolga taxminan 4000 yil oldin joylashdi.

2016 yil holatiga koʻra Guam aholisi 162 742 kishidan iborat edi. Guam 544 km² maydonga ega, shuning uchun aholi zichligi har kvadrat kilometrga 299 kishini tashkil qiladi. Okeaniyada u Mariana orollarining eng katta va eng janubiy qismi va Mikroneziyadagi eng katta oroldir . Eng baland joyi – Lam Lam togʻi, dengiz sathidan 406 m balandlikda. 1960-yillardan boshlab orol byudjetining asosiy daromad manbalari turizm va AQSH armiyasining subsidiyalari boʻlib kelgan .

1521 yil 6 martda portugaliyalik tadqiqotchi Ferdinand Magellan Ispaniyaga xizmat qilib, orolga tashrif buyurgan birinchi yevropalik boʻldi. Guam 1668 yilda Ispaniya tomonidan mustamlaka qilingan; koʻchmanchilar orasida Iezuit katolik missioner Diego Luis de San Vitores edi . 16-18-asrlarda Guam Manilaga boradigan ispan galleonlari uchun muhim tranzit nuqtasi boʻlgan . 1898 yil 21 iyunda Ispaniya-Amerika urushi paytida Qoʻshma Shtatlar Guamni egallab oldi. Oʻsha yilning 10 dekabrida Ispaniya Parij shartnomasiga binoan Guamni AQShga berdi.

Ikkinchi jahon urushidan oldin Tinch okeanida beshta Amerika hududi mavjud edi: Mikroneziyadagi Guam va Ueyk atolli, Polineziyadagi Amerika Samoasi va Gavayi va Filippin .

1941 yil 8 dekabrda Pearl-Harborga hujumdan bir necha soat oʻtgach , Guam orolni ikki yarim yil bosib olgan yaponlar tomonidan qoʻlga olindi . Bosqinchilik davrida yapon harbiylari guamaniyaliklarni qul mehnatiga majburlagan, zoʻrlagan, qiynoqqa solgan va boshlarini kesish yoʻli bilan qatl qilgan. Amerika qoʻshinlari 1944 yil 21 iyulda orol ustidan nazoratni tikladilar .

Guamning norasmiy shiori „Amerika kuni qaerdan boshlanadi“, bu orolning Xalqaro sana chizigʻiga yaqinligiga ishoradir .

Fiziografik xususiyatlari

Asosiy maqola: Guam geografiyasi

Guam oroli shimoldan janubga 50 km ga choʻzilgan, eng tor oʻrta qismidagi eni 12 km. Orolning shimoliy uchi – Ritidian burni burni.

Guam 544 km² maydonga ega boʻlib, u Qoʻshma Shtatlardagi 32-oʻrinni egallaydi va qirgʻoq chizigʻi 125,5 km .

Guam – Mariana orollaridagi eng janubiy va eng katta orol, shuningdek, Mikroneziyadagi eng katta orol. U Mariana xandaqi boʻylab dunyo okeanining eng chuqur nuqtasi – Challenger chuqurligidan 340 km shimoli-sharqda choʻzilgan, chuqurligi 10 911 m .

Orol vulqondan kelib chiqqan va marjon riflari bilan oʻralgan. Guamning shimoliy qismining topografiyasi janubiy qismidan juda farq qiladi. Shimoliy qismi marjonlardan tashkil topgan ohaktosh platosidir. Plato Guamdagi ichimlik suvining asosiy manbai hisoblanadi. Shimoli-gʻarbiy va shimolda plato qirgʻoqqa keskin pasayadi. Orolning janubiy qismi vulqondan kelib chiqqan va tepalikli relefga ega. Tepaliklar lavalar, shuningdek, kvartsitlar va slanetslardan tashkil topgan . Bu yerda granit va qumtoshlarning chiqindilari bor . Orolning eng baland nuqtasi – Lam Lam togʻi (406 m) .

Katta daryolar yoʻq, eng katta havzalari Talofofo daryolaridir (inglizcha)ruscha), Ilig (inglizcha)ruscha), Pago , Hagatna (inglizcha)ruscha)va Apra .

Guam tarkibiga kiruvchi Mariana zanjiri Tinch okeani va Filippin dengizi tektonik plitalarining toʻqnashuvi natijasida hosil boʻlgan. Guam – Mariana xandaqiga eng yaqin quruqlik, Mariana orollaridan sharqda joylashgan chuqur subduktsiya zonasi. Subduktsiya zonasi yaqinida joylashganligi sababli Guam vaqti-vaqti bilan zilzilalarni boshdan kechiradi. Ilgari Guam yaqinidagi aksariyat epitsentrlarning magnitudasi 5,0 dan 8,7 gacha boʻlgan. Shimoliy Mariana orollaridagi Anataxan orolidan farqli oʻlaroq , Guam vulqon faol emas, garchi vog (vulqon tutuni) unga Anataxandan etib boradi.

Iqlim

Köppen tasnifiga koʻra , Guam iqlimi nam tropikdir, garchi mart oyi eng qurgʻoqchi oy sifatida shimoli-sharqdan mavsumiy savdo shamollari bilan boshqariladigan tropik musson iqlimi tasnifiga kiradi.

Guamdagi oʻrtacha kunlik havo harorati yil davomida bir xil boʻlib, 26-27 °C atrofida boʻladi. Quruq mavsum yanvardan maygacha davom etadi, yomgʻirli mavsum esa janubi-gʻarbiy musson boshlangan iyuldan noyabrgacha davom etadi. 1981 yildan 2010 yilgacha oʻrtacha yillik yogʻingarchilik 2490 mm ni tashkil etdi.

Rekord boʻyicha eng yomgʻirli oy 1997-yil avgusti boʻlib, 977,6 mm yogʻingarchilik boʻlgan; eng qurgʻoqchi oy 2015 yilning fevralida 3,8 mm yogʻingarchilik boʻlgan. Eng yomgʻirli kalendar yili 1976 yil 3345,2 mm yogʻingarchilik, eng qurgʻoqchi yil esa 1998 yil 1470,2 mm yogʻingarchilik boʻlgan. Tarixdagi eng yomgʻirli kun 1953 yil 15 oktyabrda boʻlib, 393,2 mm yogʻingarchilik boʻlgan.

Oʻrtacha yuqori harorat 30°, eng past harorat 24,4°. Umuman olganda, harorat kamdan-kam hollarda 32,2 ° C dan oshadi yoki 21,1 ° C dan pastga tushadi. Nisbiy namlik odatda kechasi yil davomida 84% dan oshadi, lekin oʻrtacha oylik namlik 66% atrofida. Guamda ikki marta qayd etilgan eng yuqori harorat: 1971 yil 18 aprel va 1990 yil 1 aprelda 35,6 °C; eng past harorat 1973 yil 8 fevralda 18,3 °C edi.

Guam tayfunlar yoʻlida joylashgan va orol musson mavsumida tropik boʻron va tayfun tahdidiga duchor boʻladi. Tayfunning eng yuqori xavfi avgustdan noyabrgacha sodir boʻladi, bu yerda tayfunlar va tropik boʻronlar Tinch okeanining gʻarbiy qismida sodir boʻladi. Soʻnggi paytlarda Guam ustidan oʻtgan eng kuchli toʻfon Pongson tayfunu boʻldi. (inglizcha)ruscha). U yerda shamol tezligi 232 km/soat, shiddati esa 278 km/soatga yetgan. 2002-yil 8-dekabrda orolga toʻfon kelib, keng koʻlamli vayronagarchiliklarga sabab boʻldi.

1976 yilda „Pamela“ toʻfoni vayron boʻlganidan keyin (inglizcha)ruscha), koʻplab yogʻoch binolar beton binolar bilan almashtirildi . Shunday qilib, 1980-yillarda yogʻoch ustunlar tayfunga chidamli beton va poʻlat ustunlar bilan almashtirila boshlandi. Mahalliy hukumatlar qattiqroq qurilish meʼyorlarini joriy qilgandan soʻng, koʻplab uy va biznes egalari temir-betondan foydalangan holda oʻz inshootlarini qurishni va boʻron panjurlarini oʻrnatishni boshladilar.

Tuproqlar

Orolning tuproqlari unumdor ferrallit, joylarda yupqa. Guamning shimoliy qismi savanna oʻsimliklari bilan qoplangan . Tropik tropik oʻrmonlar faqat orolning janubiy qismidagi daryo vodiylari va togʻ yonbagʻirlarida joylashgan. Sohil boʻylab kokos xurmozorlari bor.

Fauna

Guam faunasi yomon. Kemiruvchilar (kalamushlar, sichqonlar), yarasalar mavjud . Oʻrmonlarda ispanlar Filippindan olib kelgan kiyiklar bor. Orolning shimoliy va janubiy qismlarida yovvoyi choʻchqalarni uchratish mumkin. 1940-yillarning oʻrtalariga qadar orolda qushlarning koʻp turlari yashagan, ularning aksariyati Ikkinchi Jahon urushi oxirida tasodifan kiritilgan jigarrang ilon tomonidan yoʻq qilingan . Garchi ilon ozgina zaharli va odamlar uchun deyarli xavfli boʻlmasa ham, u mahalliy fauna uchun haqiqiy falokatga aylandi. Tez koʻpayayotgan ilonlar nafaqat qushlarning ayrim turlarining yoʻq boʻlib ketishiga olib keldi, balki yuqori kuchlanish simlarida qisqa tutashuvlarga ham sabab boʻldi . Guamda ilgari nomaʼlum boʻlgan ilonlarning zichligi har kvadrat kilometrga 2000 ga yetdi, bu dunyodagi eng yuqori koʻrsatkichlardan biri. 2013 yilda Reuters maʼlumotlariga koʻra, ilonlar tarqalishining oldini olish uchun orolga zaharlangan sichqonlarni tashlashga qaror qilingan. Guamning janubiy qismidagi daryo vodiylari va togʻ yonbagʻirlarida joylashgan. Sohil boʻylab kokos xurmozorlari boshqalar kiradi.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil