Hayvonlarda oʻz-oʻzini davolash
Hayvonlarda oʻz-oʻzini davolash (zoofarmakognoziya) uy hayvonlarida ham, yovvoyi hayvonlarda ham kuzatilgan.
Zoofarmakognoziya hayvonlarning haqiqatan ham oʻz-oʻzini davolash bilan shugʻullanadimi yoki yoʻqmi degan savolga olimlar oʻrtasida tortishuvlar va taxminlarni keltirib chiqaradi, chunki hayvonlarda oʻz-oʻzini davolashning dastlabki dalillari bilvosita edi. Biroq, soʻnggi tadqiqotlar gipotezaga asoslangan yondashuvni qoʻlladi.
Zoofarmakognoziyani batafsil oʻrganish 1978-yilda, olim Yanzen oʻtxoʻr hayvonlar oʻzlarining sogʻligʻi uchun oʻsimliklardagi ikkilamchi metabolitlardan foydalanishini haqidagi fikrni aytganda boshlangan.
„Zoofarmakognoziya“ atamasi 1993-yilda ishlab chiqilgan va fanga kiritilgan. Bu nom " zoo " (hayvon), „farma“ (dori) va " cognizia „ (bilim) oʻzaklaridan kelib chiqqan. Bu atama Sindi Engelning kitobidan soʻng ommalashdi.
Ijtimoiy zoofarmakognoziya ham mavjud. Bu hayvonlar hayvonlarning butun guruhini kasallikdan himoya qila olishida oʻzini namoyon qiladi. Misol uchun, yogʻoch chumolilar oʻz uyalarini qatron bilan qoplaydi, bu esa bakteriyalar va zamburugʻlarning rivojlanishiga toʻsqinlik qiladi[1].
Sutemizuvchilarda oʻz-oʻzini davolashga misollar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shimpanzelar oz miqdorda turli xil oʻtlarni isteʼmol qiladilar: Vernonia amyddalina (schistosomes, plazmodium va leyshmania uchun), Aneilema aequinoctiale (tanadagi parazit qurtlar uchun), Desmodium gangeticum (infeksiyalar uchun), Aframomum angustifolium (bu oʻsimlikda mikroblardan himoya qilish hususiyati mavjud).
Baʼzi hayvonlar yaralarni davolash uchun terini loy yoki kauchuk bilan qoplaydi.
Olimlar Kalimantanda yashovchi orangutanlarning Dracaena cantleyi barglarini ataylab chaynashlarini va mushaklarni tinchlantirish va ogʻriqni engillashtirish uchun pulpani qoʻl va oyoqlariga surtishlarini qayd etdilar[2].
Shuningdek, pigme shimpanzelar (bonobos) vaqti-vaqti Manniophyton qattiq uzumlarini chaynab, goʻyoki oshqozon-ichak traktidan parazit nematod lichinkalarini chiqarib tashlashi qayd etilgan[2].
Qushlarda oʻz-oʻzini davolashga misollar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qushlar (yuzlab turli xil turlari) tumshugʻida chumolilarni olib, patlariga surtadi yoki chumoli kislotasini chiqarish uchun ularni oʻz-oʻzidan sudralib ketishga qoldiradi, bu esa parazitlarni qutulishga yordam beradi[2].
Amerika, Afrika va Papua-Yangi Gvineyadagi koʻplab toʻtiqush turlari ichaklaridagi zaharli moddalarni yutib oluvchi kaolin yoki loyni isteʼmol qiladi.
Hasharotlarda oʻz-oʻzini davolashga misollar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zoofarmakognoziya holatlari nafaqat hayvonlarda (sutemizuvchilar) va qushlarda kuzatiladi. Bunday holatlar hasharotlarda ham qayd etilgan. Masalan, Grammia incorrupta bear kapalaklari lichinkalariga (qurtsimon, oyoqlari bor) parazit chivinlar va arilar oʻz tuxumlarini qoʻymasligi uchun pirolizidin alkaloidlariga boy oʻsimliklarni isteʼmol qiladi. Bu alkaloidlar chivin lichinkalarni oʻldiradi, bu esa kapalak lichinkasi yashash imkoniyatini 17 % ga oshiradi[2]. (Tushuntirish: baʼzi parazit organizmlar boshqa organizmga oʻz tuxumini qoʻyadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar bu organizmni yeb tugatadi. Oʻzlari esa oʻsib kattalashadi)
Boveria Bassi chumolilari faqat kasal boʻlganida zararli moddalarni oʻz ichiga olgan oʻtlarni isteʼmol qiladilar. Kasallik boʻlmasa ulardan saqlanadilar.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „zoofarmokognoziya“.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Анастасия Ляпунова. „Практики самолечения у животных“ (ruscha). Вокруг света. 2021-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-avgust 2021-yil.