Enaresamisk

enaresamisk anarâškielâ
Klassifisering	Uralsk  samisk
Bruk
Tala i	Finland
Område	Enare kommune
enaresamisktalande i alt	300
Skriftsystem	latinsk
Normert av	Forskningscentralen för de inhemska språken
Språkkodar
ISO 639-2	smn
ISO 639-3	smn
Glottolog	inar1241
Wikipedia på enaresamisk

Enaresamisk er eit uralsk språk som blir snakka i Enare kommune i Finland. Det er det austlegaste av dei vestlege samiske språka. Enaresamisk blir snakka berre i Finland, og det har omtrent 300 talarar. På midten av 1980-talet såg det ut til at språkskiftet frå enaresamisk til finsk var i ferd med å omfatte alle dei yngre talarane, men med hjelp av målretta revitaliseringsarbeid er denne utviklinga snudd, og talet på enaresamisktalande er aukande.

Dei første enaresamiske bøkene, ABC-bok og katekisme omsett av E.W. Borg, kom ut i 1859. Det moderne skriftspråket er laga under leiing av Lauri Itkonen. Det har vore grunnskoleundervisning i enaresamisk sidan 1979.

Skriftspråk

Enaresamisk blir skrive med det latinske alfabetet, med ein del tilleggsbokstavar. Siste rettskrivingsendring var i 1996, og resulterte i dette alfabetet:

• A/a, (Â/â), B/b, C/c, Č/č, D/d, Đ/đ, E/e, F/f, G/g, H/h, I/i, J/j, K/k, L/l, M/m, N/n, ŋ, O/o, P/p, R/r, S/s, Š/š, T/t, U/u, V/v, Y/y, Z/z, Ž/ž, Ä/ä, (Á/á).

Uttalen av bokstavane er som i nordsamisk, med visse unntak. Det viktigaste unntaket er bokstaven <á>. I tradisjonell, eldre enaresamisk blei ord som blir skrive med <á> uttalt med ein midtre, halvtrong, urunda vokal, midt mellom /a/ og /æ/ (<ä>). I dag har lydane attom <á> og <ä> falle saman i /æ/, ikkje ulikt lyden for <á> i austlege dialektar av nordsamisk. I skriftspråket blir <ä> brukt i første stavinga av eit ord, viss det står <i> eller <e> i andre staving av same ordet, det blir brukt i einstava ord, det blir brukt i diftongen <iä>, og i uassimilerte finske lånord. Bokstavane <q, w, q, å, ö> blir også brukt i lånord.

Grammatikk

Enaresamisk lydlære kan karakteriserast som grammatikkens svar på risikosport. Enaresamisk er full av komplekse lydvekslingar, der stadieveksling, vokalforlenging og -forkorting opptrer i eit komplisert og fascinerande samspel. Valtonen m.fl. 2022 er ei kompakt og god innføring i enaresamisk grammatikk.

Fonologi

For meir om dette emnet, sjå Enaresamisk fonologi.

Vokalar

Enaresamisk har desse vokalane (vokalsymbola er frå skriftspråket): < a, á, ä, â, e, i, o, u, y ö >. I moderne enaresamisk uttrykker ä og á same fonem, skilnaden er at ä blir skrive berre i første stavinga, og berre viss andre staving inneheld i eller e, mens á blir skrive i andre kontekstar. Vokalsymbolet <â> står for schwaa, mens dei andre vokalsymbola har omtrent same lydverdi som i finsk, bortset frå <e>, som også representerer æ.

Enaresamisk har 5 diftongar, /iä/, /ie/, /uo/, /uá/, /ye/, dei kan vere korte eller lange, og 23 konsonantar.

Konsonantar

Enaresamisk har desse konsonantane:

Tabellen viser konsonantfonema i enaresamisk, stemt før og ustemt etter skråstreken.

	Labial	Alveolar	Palatal	Velar
Klusilar	p/b	t/d	k/g	-
Affrikatar	-	c/z	č/ž	-
Frikativar	f/v	s/đ	š/	h/
Nasalar	m	n	nj	ŋ
Approksimantar	j	l, r	-	-

Enaresamisk har stadieveksling i tre gradar, på same måten som nordsamisk.

Morfologi (bøyingslære)

For meir om dette emnet, sjå Enaresamisk morfologi.

Enaresamisk har 9 kasus: Dei grammatiske kasusa er nominativ, genitiv, akkusativ og partitiv. Dei tre første blir danna som i nordsamisk, suffikset som uttrykkjer partitiv er -d. Som i nordsamisk har genitiv og akkusativ falle saman i substantivbøyinga, distinksjonen blir halde oppe berre for talord. Bruken av nominativ, genitiv og akkusativ er som for nordsamisk, bortsett frå at enaresamisk i tillegg har partitiv. På same måten som essiv skil ikkje partitiv mellom singularis og pluralis.

Lokalkasusa er illativ og lokativ, dvs. at i-kasus og frå-kasus har falle saman i enaresamisk. Dei andre kasusa er komitativ (med X), essiv ((slik) som X) og abessiv (utan X).

Pronomen

Pronomen blir bøygd i kasus, numerus (eintal, total, fleirtal) og person. Som i alle uralske språk blir pronomena ikkje bøygd i genus, sun tyder både "han" og "ho".

Verb

Enaresamiske verb blir bøygd i tempus, modus, person, og numerus. Verba kan delast opp i fire ulike stammeklassar: Tostava, trestava, firestava og kontrakte verb.

Tempus

Enaresamiske verb blir bøygd i presens og preteritum. Dei samansette tidsformene er som på norsk (mønsteret gå, går, gjekk, har gått, som vi kjenner frå norsk, gjeld også for enaresamisk).

Modus

Enaresamiske verb har 4 modi, indikativ, imperativ, kondisjonalis og potensialis.

Person og numerus

Enaresamiske verb blir bøygd i person (1., 2. og 3. person) og numerus (eintal, total og fleirtal).

Syntaks

For meir om dette emnet, sjå Enaresamisk syntaks.

Enaresamisk er eit SVO-språk. Syntaksen har store fellestrekk med finsk, og med nordsamisk snakka i Finland.

Historie

Ytre språkhistorie

Den første boka publisert på enaresamisk var Anar sämi kiela aapis kirje ja doctor Martti Lutherus Ucca katkismus skrive og omsett til enaresamisk av Edvard Wilhelm Borg i 1859. Vi kan snakke om eit enaresamisk skriftspråk frå og med Lauri Arvid Itkonen si omsetjing av bibelhistoria i 1906, men han sette om andre bøker til enaresamisk tidlegare (Martin Luther og John Charles Ryles). Etter dette blei enaresamiske tekstar for det meste publisert av lingvistar, særleg av Frans Äimä og Erkki Itkonen, med hjelp av det finskugriske alfabetet. Størstedelen av hundreåret var det så svært lite litteratur tilgjengeleg på enaresamisk. Den store enaresamiske ordboka til Erkki Itkonen og medarbeidarane hans blei også skrive med den finskugriske transkribsjonen.

Enaresamisk fekk ei ny rettskriving i 1983, med skoleordboka til Matti Morottaja og Pekka Sammallahti. Denne rettskrivingsnormalen gjennomgjekk mindre endringar til neste, utvida utgåve av ordboka (1993), og er i dag den einaste rettskrivinga i bruk for enaresamisk. Det finske sametinget har etter etableringa av skriftnorma publisert ein god del bøker. Det kjem også ut eit blad på enaresamisk, Anarâš-lostâ.

Frå og med 1992 har samane i Finland rett til å bli møtt på sitt eige språk av myndigheitene innanfor dei samiske områda, dvs. Enontekiö, Utsjoki, Enare og dei nordlege delane av Sodankylä. Enaresamisk blir berre snakka i Enare, som er Finlands einaste firspråklege kommune.

Enaresamisk revitalisering

For meir om dette emnet, sjå Enaresamisk revitalisering.

Revitaliseringa av enaresamisk er verdas mest framgangsrike revitaliseringsprosjekt for eit utryddingstrua minoritetsspråk.

I 1986 blei Anarâškielâ servi (Sambandet for enaresamisk språk) grunnlagt for å fremje bruken av språket. Sambandet publiserer fleire bøker, lærebøker, ein kalender på enaresamisk. Frå og med 1997 blei eit språkreir grunnlagt for barnehagebarn i tettstaden Enare og deretter i kommunesenteret Ivalo. Til saman over 100 barn har gått gjennom språkreiret sidan det blei grunnlagt.

Eit nytt fenomen er at enaresamisk er teke i bruk i rapsongar, av Mikkal Morottaja, under kunstnarnamnet Amoc.

Litteratur

Bibliografiar

• Glottolog: Bibilografi over enaresamisk språkforsking
• Mervi Skopets: Inarinsaamen kieltä käsitteleviä tutkimuksia ja tutkijoita

Artiklar

• Patrik Bye, Elin Sagulin, and Ida Toivonen. 2009. Phonetic duration, phonological quantity and prosodic structure in Inari Saami. Phonetica 66(4): 199–121.
• Nelson, Diane 2003: Case and adverbials in Inari Sami and Finnish. In Peter Svenonius (ed) Proceedings of the 19th Scandinavian Conference of Linguistics. Nordlyd 4.
• Nelson, Diane & Toivonen, Ida (2003) Counting and the grammar: Case and Numerals in Inari Sami. In Nelson & Foulkes (2000) Leeds Working Papers in Linguistics & Phonetics 8. In Nelson & Manninen (eds) Generative Approaches to Finnic and Saami Linguistics, CSLI.
• Toivonen, Ida 2007. Verbal agreement in Inari Saami. In: Ida Toivonen and Diane Nelson, eds., Saami Linguistics, CILT 288, 227-258. John Benjamins.
• Toivonen, Ida 2007. Microvariation in Inari Saami. In: Jussi Ylikoski and Ante Aikio, eds., Sámit, sánit, sátnehámit. Riepmočála Pekka Sammallahti miessemánu 21. beaivve 2007. Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 253. Helsinki. 363-374. Arkivert 2017-07-06 ved Wayback Machine.
• Toivonen, Ida. 2002. The relationship between agreement and grammatical functions in Inari Sami and Finnish.
• Toivonen, Ida. 1999. Phonetic salience and language change: Verb paradigms in Inari Sami. Proceedings of the 17th Scandinavian Conference in Linguistics
• Valtonen, Taarna & Jussi Ylikoski & Luobbal Sámmol Sámmol Ánte (Ante Aikio)) 2022. Aanaar (Inari) Saami. – Marianne Bakró-Nagy, Johanna Laakso & Elena Skribnik (eds), The Oxford Guide to the Uralic Languages. Oxford: Oxford University Press. 178–195.

Grammatikkar og monografiar

• Bartens, Raija 1972: Inarinlapin, merilapin ja luulajanlapin kaasussyntaksi.
• Idström, Anna 2010: Inarinsaamen käsitemetaforat. Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 260. 2010. 276 p.
• Itkonen, Erkki 1939: Der ostlappische Vokalismus vom qualitativen Standpunkt aus mit besonderer Berücksichtigung des Inari- und Skoltlappischen. Äänneoppi.
• Lönnrot, Elias 1856: Ueber den Enare-lappischen Dialekt. Acta Societatis scentiarum Fennicæ Tomus IV s. 122-281
• Olthuis, Marja-Liisa. Kielâoppâ. [Inari] : Sämitigge, 2000.
• Østmo, Kari. Sämikielâ vieres kiellân vuáðuškoovlâst. Helsinki : Valtion painatuskeskus, 1988.

Ordbøker

• Itkonen, Erkki 1986-1991. Inarilappisches Wörterbuch. Unter Mitarbeitung von Raija Bartens, Lea Laitinen. Lexica societatis fenno-ugricae: 20. Suomalais-ugrilainen seura. Helsinki. ISBN 951-9019-94-4.
• Sammallahti, Pekka og Matti Morottaja 1983: Säämi-suoma-säämi skovlasänikirje = Inarinsaame-suomi-inarinsaame koulusanakirja. Ráidu ; 1. Helsset.
• Sammallahti, Pekka. Morottaja, Matti. Säämi-suoma sänikirje. Inarinsaamelais-suomalainen sanakirja. Girjegiisá. Ykkösoffset Oy, Vaasa 1993. ISBN 951-8939-27-6.
• Sammallahti, Pekka 2007: Inarinsaamen käänteissanakirja -- Inari Saami Reverse Dictionary. Oulu, Giellagas

• Olthuis, Marja-Liisa, Taarna Valtonen, Miina Seurujärvi and Trond Trosterud 2015-2022: Nettidigisäänih Anarâškiela-suomakielâ-anarâškielâ sänikirje. Tromsø, UiT. URL: saanih.oahpa.no
• Trosterud, Trond, Marja-Liisa Olthuis, Lene Antonsen and Erika Sarivaara 2015-2022: Nettidigisäänih Anarâškiela-orjâlâškielâ-anarâškielâ sänikirje. Tromsø, UiT. URL: aanih.oahpa.no]

Tekstsamlingar

• Itkonen, Erkki. 1992. Inarinsaamelaisia kielennäytteitä- Aanaarkiela čȧjttuzeh. (Mémoires de la Société Finno-ougrienne, 213.) Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura.

Revitalisering

• Olthuis, Marja-Liisa - Kivelä, Suvi & Skutnabb-Kangas, Tove (2013): Revitalising Indigenous Languages. How to Recreate a Lost Generation. Bristol: Multilingual Matters.
• Pasanen, Annika 2015: Kuávsui já peeivičuovâ. 'Sarastus ja päivänvalo': Inarinsaamen kielen revitalisaatio. Doktorgradsavhandling. Helsingin yliopisto. (samandrag)

Språkteknologi

• Petter Morottaja, Marja-Liisa Olthuis, Trond Trosterud, Lene Antonsen 2018: Anarâškielâ tivvoomohjelm. Kielâ- já ortografiafeeilâi kuorrâm tivvoomohjelmáin. Dutkansearvvi dieđalaš áigečála Nr. 2/2018 s. 63-84.

Bakgrunnsstoff

Wikipedia på enaresamisk

• Enaresamisk automatisk grammatisk analyse
• Enaresamisk fuglenamn
• Rapparen Amoc
• Neahttadigisánit enaresamisk e-ordbok
• Enaresamisk annotert korpus (tekstsamling), 1,6 million ord
• Enaresamisk-finsk parallellkorpus
• Enaresamisk stavekontroll for nedlasting
• Stavekontroll for enaresamisk på internett