"Za moich czasów" - czyli pokoleniowa zmiana warty

Jeśli czytasz ten tekst, oznacza to że dałaś się wciągnąć w niekończącą się dyskusję o różnicach dzielących kolejne pokolenia. Dyskusję, w której wszystko ma znaczenie, nawet to że w poprzednim zdaniu użyłem formy żeńskiej, choć jeszcze 10 czy 20 lat temu jako mężczyzna napisałbym odruchowo "dałeś" i nie dzielił odbiorców na czytelników i czytelniczki.

Do czegoś Wam się przyznam. Napisałem ten tekst niemal w całości i poprzednią wersję wyrzuciłem do kosza. Dlaczego? Bo poniósł mnie polemiczny szał, w którym chciałem udowodnić, ze różnice pokoleniowe nie istnieją. Ale potem dopadło mnie moje historyczne wykształcenie i poległem. Dlaczego? Najpierw podszedłem do sprawy emocjonalnie. Potem analitycznie. A potem poszedłem na zgniły kompromis. Rezultaty tych zmagań publikuję poniżej.

Tacy sami... czyli ujęcie emocjonalne

Jesteś baby boomerem? Iksem? A może millenialsem czy zetką? Ja jestem z pokolenia X podobno ale mam dla Ciebie wiadomość: to nie ma większego znaczenia. Naprawdę. Znaczy metrykalnie ok, PESEL-u nie oszukasz. ale poza tym zapewniam cię, że każda minuta którą spędzisz na roztrząsaniu różnic pokoleniowych będzie minutą straconą.

To nie znaczy, że rodzice są tacy sami jak ich dzieci. To oznacza, że byli tacy sami w ich wieku - najlepiej podsumował to znany socjolog, profesor Joe Cocker.

Noubliez Jamais

Prawdę profesora Cockera zilustruję wam rodzinną anegdotą. Jako dzieciak trzymałem się zawsze starszych koleżanek i kolegów, więc zamiast przechodzić fascynację Puszkiem Okruszkiem (ok, byłem za stary kiedy Natalia Kukulska go nagrała) słuchałem "dojrzałych" artystów. Któregoś dnia siedzę sobie w pokoju, słucham "House of the Rising Sun" kiedy wpada mój ojciec. "O, Animalsi. Byłem na ich koncercie w Warszawie" I wyszedł. A ja siedzę, rozumiecie, z opadniętą szczęką, no bo przecież to niemożliwe, żeby on słuchał takiej świetnej muzy. A tu jednak okazuje się, że wapniaki (dziś mówimy dziadersi).mieli jaja.

Etykietki pokoleniowe, którymi podnieca się zwłaszcza współczesny marketing są oczywiście bez sensu. Co i rusz czytam o millenialsach jakby to byli młodzi ludzie na dorobku. Najstarsi millenialsi mają już na karku 40-tkę. Sądzę, że w tym wieku większość ludzi chce być już "dorobiona, zarobiona i ustawiona".

Popatrzmy na małą tabelkę, która szybko uświadomi nam parę rzeczy i obali kilka marketingowych mitów.

Marketing jak wiadomo ma znać klienta i z tej wiedzy wyciskać jak najwięcej kasy dla firmy. Jak zorientujemy się, że kasę w Polsce to się jednak zaczyna mieć po 30-tce a nawet 40-tce, to dojdziemy do wniosku, że wydatki na dotarcie do młodszych grup wiekowych są... nazwijmy to... ekscentryczne. Tymczasem znalezienie np. stacji radiowej dla słuchaczy 50+ to wyzwanie.

Ale jest jeszcze gorzej. Bo wielu osobom wydaje się, że wystarczy skierować odpowiedni przekaz do określonej grupy wiekowej, żeby osiągnąć cel (obojętnie czy marketingowy czy polityczny). Mam dla nich złą wiadomość - "brief" opierający się na pokoleniu jako wyróżniku jest za mało szczegółowy. Istnieje szansa, że trafimy z kodem kulturowym (więcej za chwilę) ale możemy kompletnie przestrzelić w kwestii aspiracji czy też systemu wartości (więcej później).

"W starym kinie" - czyli o kodzie kulturowym słów kilka

Kilka pierwszych taktów muzyki, cytat z filmu, wspomnienie konkretnej książki - to wszystko może zdecydować dziś o tym czy należymy do jakiegoś kręgu, czy też jesteśmy z niego wykluczeni. To oczywiście uproszczenie ale kod kulturowy ewoluował od zawsze, jedynie w różnym tempie. Przez lata zręby trzymały się mocno. Odwołania do Biblii, kanonu lektur czy też mitów greckich działały niemal zawsze. Ale już na przykład w kinie pokoleniowe różnice dają się odczuwać mocno. Dla mnie stare kino to filmy przedwojenne. I na przykład program "W starym kinie".

Dla kolejnych pokoleń stare będą już filmy z lat 50-tych i 60-tych a klasyków starszych pokoleń mogą nawet nie znać. Dziś jednak zmiany nabrały tempa. Dzięki Internetowi i mediom społecznościowym doszliśmy do etapu, w którym łatwiej się porozumieć na poziomie odwołań do celebrytów, memów czy seriali - niż sięgać głębiej. To nie znaczy, że młodsze pokolenia nie znają "starego" kodu kulturowego en bloc. Czasem po prostu go odrzucają. W całości lub w części. I to jest ich święte prawo, zgodne z linią wspomnianego wcześniej profesora Joe Cockera :-) .

Czy odrzucając lub znacząco modyfikując kod kulturowy będą gorszymi ludźmi? Czy to uczyni ich uboższymi intelektualnie? Pozbawi ich głębi refleksji? No nie. Bo panta rhei :-)

Wszyscy siedzimy za kratkami

Według Lionela Trillinga "kultura – rozumiana jako wyuczone wzorce zachowań tak głęboko zakorzenione, że wywołują nieświadome, mimowolne reakcje – jest więzieniem." Człowiek zmarł dość dawno (1975) a mimo to opinia ta dziwnie przystaje do naszej rzeczywistości. Czy to oznacza, że kolejne pokoleniowe rewolucje kończą się fiaskiem? Że uwalniając się z jednego schematu grzęźniemy w innym? Czy nowe pokolenia budują lepszy świat, czy po prostu inny? Czy Greta Thunberg dobiegając 70-tki będzie mówić "za moich czasów"?

Internet, zwłaszcza LinkedIn przyzwyczaja was do odpowiedzi. Ja wolę zostawić was z pytaniami. Pytania oznaczają ciekawość i otwartość. Kiedy odpowiadamy, gotowość do dyskusji znika, bo już chcemy zakomunikować światu nasze wnioski.

Ja otwartość ćwiczyłem jako wykładowca. Przez ponad dekadę najpierw w WSE w Krakowie potem w SWPS w Warszawie. To fascynująca praca. Wymagająca. Zajmując się współczesnymi mediami i PR nie przestajesz czytać. Uczyć się. Uczysz innych ale sam musisz być na bieżąco z nowościami i trendami. Podczas gdy podręcznik do historii zmienia się rzadko i mało, tu nawet nie ma podręcznika.

W "digitalu" kilka lat to epoka. Dlatego choć kiedyś pokolenia oddzielało 25-30 lat, teraz potrafimy mówić o "pokoleniu Facebooka", "pokoleniu Tik-Toka" itp. To nadużycie i mieszanie pojęć. Z faktu, że w jakiejś grupie wiekowej jeden portal przeważa nad innym nie wynika jeszcze "różnica pokoleniowa". Co najwyżej różnica w konsumpcji mediów.

Przez lata zajęć ze studentami zrozumiałem kilka rzeczy. Zmienia się wspomniany kod kulturowy, zmieniają się autorytety, zmienia się sposób patrzenia na świat - ale nie zmieniają się podstawowe potrzeby: głód wiedzy, wykształcenia, szacunku ze strony wykładowców. Ciekawość świata studentów starałem się zaspokajać na dwa sposoby - przekazując swoją wiedzę i umożliwiając im spotkania z ciekawymi ludźmi. To też część szacunku dla słuchaczy - wiem sporo o Tik Toku bo muszę ale nie jestem aktywny w tym serwisie i nie prowadzę tam kampanii. Zaprosiłem więc młodszego Kolegę, który akurat takie doświadczenie posiada.

Wszystko się zmienia... tylko szkoła nie bardzo

Obiecałem trochę mniej emocjonalne, a bardziej analityczne spojrzenie. Zacznijmy od klasyka. W 2001 roku Marc Prensky opublikował tekst, który ustawił naszą dyskusję na lata.

W skrócie: już ówcześni uczniowie byli wg Prensky'ego cyfrowymi tubylcami, podczas gdy ludzie od nich starsi byli zaledwie cyfrowymi imigrantami. Tubylcy od urodzenia posługują się cyfrowym językiem. Imigranci adaptują się - jedni lepiej, inni gorzej. Ale już zawsze będą mówić z "obcym akcentem". I zdaniem autora to zmiana radykalna, na którą nie był wtedy przygotowany system edukacyjny. Czy teraz już jest? To pytanie na inną, niemniej pasjonującą dyskusję, którą z kolei zapoczątkował znakomity, nieżyjący już niestety profesor Ken Robinson.

Co ciekawe, Sir Ken Robinson nie odnosił się w swoich słynnych TED Talks do rewolucji cyfrowej. On uważał, że nasz system edukacji jest zakorzeniony w jeszcze starszej XIX wiecznej doktrynie "społecznej użyteczności" wykształcenia.

Czy dzisiejsze pokolenie cyfrowych tubylców nie realizuje jednak podobnej doktryny? Nawet jeśli uważamy influencerów za darmozjadów, ich obecność zaspokaja przecież nie tylko ich ego ale także jakąś szerszą potrzebę społeczną. Idąc jednak dalej - gospodarka cyfrowa stworzyła przecież szereg miejsc pracy dla ludzi, którzy w tym środowisku czują się naturalnie. Dziś. Ale co czeka ich jutro?

O tym Sir Ken Robinson już mówił "Edukacja ma nas przenieść w przyszłość, której nie możemy uchwycić. Pomyślcie przez chwilę, dzieci rozpoczynające szkołę w tym roku [2006] będą odchodzić na emeryturę w 2065. A nikt nie ma pojęcia [...] jak będzie wyglądał świat za pięć lat. A jednak usiłujemy edukować je na tą okoliczność."

Niedawno LinkedIn obiegło tyleż zgrabne co niezwykle uproszczone podejście do różnic pokoleniowych. Wg tego ujęcia pokolenie baby boomers musiało się dorobić, Iksy i millenialsi walczą o lepszy standard życia, a zetki to już mają tak dobrze, że mogą skupić się na wartościach. Cóż, to bardzo amerykańskie i w dodatku oparte na fałszywych przesłankach rozumowanie.

W naszej części Europy to wiemy, w innych uboższych częściach świata też to wiedzą. Walka o pozycję ekonomiczną była i będzie doświadczeniem większości reprezentantów każdego pokolenia. Czy to oznacza, że fundamentalne wartości się nie zmieniają? To nie takie proste jak wydaje się z pozycji dyżurnych objaśniaczy świata.

Porozmawiajmy o wartościach

Zaczęliśmy od emocji, przebiegliśmy przez kod kulturowy i edukację - czas na to co podobno fundamentalnie różni. Wartości. Podzielmy je na kilka umownych grup:

• Stosunek do życia
• Stosunek do rodziny
• Stosunek do pracy/pieniędzy
• Stosunek do nauki/autorytetów
• Stosunek do wiary/religii

Każdemu z tych punktów można byłoby poświęcić odrębny esej i nadal nie wyczerpać tematu. Podzielę się więc jedynie kilkoma uwagami dotyczącymi rynku pracy - pozostawiając Państwu przestrzeń do przemyśleń i dyskusji.

Z racji wieku zetknąłem się już ze wszystkimi wspomnianymi wcześniej pokoleniami. I nie czuje się dobrze ani z uogólnieniami, ani ze stereotypami - o czym pisałem kilka lat temu w tekście o autorytetach.

W dosłownie każdym pokoleniu znałem ludzi wierzących i niewierzących, chcących i nie chcących mieć rodzinę/dzieci, szanujących autorytety jak i je kontestujących. Pracowitych i leniwych. Wreszcie zwolenników i przeciwników aborcji. Proporcje się zapewne wahają ale powiedzmy sobie uczciwie, że poglądy wielu osób także ewoluują z wiekiem.

Praca za darmo demoralizuje pracodawcę

Refleksję o różnicach w podejściu do pracy zacznę od przypomnienia głośnej dyskusji zapoczątkowanej przez mecenasa Marcina Matczaka

Jestem od Pana Profesora starszy o 5 lat ale można powiedzieć, że nasze postawy kształtowały się w podobnych czasach. Pracowałem fizycznie jako nastolatek, pierwsze pieniądze zarobiłem mając 15 lat, zaś regularnie zarabiać zacząłem jako siedemnastolatek. Lubiłem swoją pracę, łączyłem ją z nauką, często nie miałem czasu ani ochoty imprezować. Czy byliśmy tacy WSZYSCY? Ależ skąd. Czy byli wśród nas tacy, którzy MUSIELI pracować żeby się utrzymać? Oczywiście. I dokładnie tak jest dziś. Widzę wokół wielu młodych, ciężko pracujących ludzi. Z ich etosem pracy jest wszystko w porządku. Jeśli coś się zmieniło w międzyczasie, to świadomość że nie musimy marznąć "w szczękach" za parę złotych na godzinę, żeby jakiś buraczany biznesmen dorobił się naszym kosztem.

Nie tęsknie za popularnym w latach 90-tych grepsem "jak ci się nie podoba, droga wolna. Na twoje miejsce mam 10 chętnych". Nie tęsknie za czasami kiedy ludzie ciężko pracowali po to, aby na koniec miesiąca usłyszeć: "wypłaty nie będzie". Nie tęsknie za czasami kiedy na moim młodym reporterskim ramieniu wypłakiwali się dojrzali mężczyźni, którzy nie mieli za co utrzymać rodziny. To właśnie wtedy ukułem powiedzenie "praca za darmo demoralizuje pracodawcę". Do dziś tak uważam. Nie mam problemu z okazjonalnymi nadgodzinami, zwłaszcza przy godziwych zarobkach. Mam jednak problem z regularnym wyzyskiwaniem ludzi albo oczekiwaniem, że ktoś będzie zasuwał 10-12 godzin.

"Moi" zaoczni studenci bardzo często mieli regularną pracę. To oznacza, że swoje kwalifikacje podnosili w czasie wolnym. To byłych ich "nadgodziny". Ale jeśli ktoś pracuje produktywnie 8 godzin i nie chce "zostawać po godzinach" albo dodatkowo się uczyć - to też jest w porządku. Naprawdę.

Kilka lat temu miałem przyjemność trafić do firmy w której niemal wszyscy pracownicy byli młodsi ode mnie. To była grupa naprawdę zaangażowanych, świetnych ludzi, w której czułem się jak ryba w wodzie. Oni również podchodzili do mnie bez rezerwy. Zostawmy więc na boku pokoleniowe uprzedzenia. Różnice pojawiają się wtedy, kiedy zaczynamy ich szukać. Bardzo często na siłę, albo aby ugruntować już wyrobiony pogląd.

Zgniły kompromis zamiast epilogu.

Napisałem na początku. że pierwsza wersja tego tekstu była ostra jak brzytwa i kategoryczna ale w końcu pierwotne wnioski zstąpiłem "zgniłym kompromisem". Oto on.

Różnimy się. Nie tylko międzypokoleniowo ale również w ramach tego samego pokolenia, bo wyrastamy w różnych systemach wartości, różnych domach i mamy różne aspiracje i marzenia. Rywalizujemy ze sobą na rynku pracy i to też jest naturalne. Proszę jednak, abyśmy nie ulegali HR-owym modom, podziałom specjalistów od zarządzania i marketingu, czy socjologicznym teoriom nie zawsze mającym twarde podstawy.

Jesteście przede wszystkim indywidualnościami. Macie prawo do "odmienności", "niedopasowania", definiowania siebie w dowolny sposób. To dlatego część ludzi starszych "kuma" Tik - Toka czy Instagrama a wielu młodszych chłonie muzykę i filmy z czasów swoich rodziców i dziadków.

Nie każdemu pisany jest sukces ale każdy ma prawo do udanego życia. Wiele rzeczy może nas podzielić (choć większość bez sensu) ale jedna nas łączy. Nie znamy przyszłości, możemy się jedynie starać do niej przygotować nie tracąc przy okazji radości życia.

"Carpe diem quam minimum credula postero".

A jeśli usłyszycie kiedyś znów "Za moich czasów..." uśmiechnijcie się z życzliwością. Nie z politowaniem...

(Pisane po godzinach :-)

Karol Poznański – specjalista ds. komunikacji w biznesie. Były dziennikarz. Nie cierpiący fałszu w obu rolach. Miłośnik faktów, analizy źródeł i dobrego pisania. Ulubione słowo z czasów stażu w BBC World Service – bezstronność. Zachęcam do wyrażania opinii, zwłaszcza popartych faktami. 

Piszę o komunikacji w biznesie, mediach i edukacji zdrowotnej w oparciu o 30 lat zawodowych doświadczeń. Blog jest dwujęzyczny w zależność od tematyki i znaczenia dla poszczególnych grup odbiorców.