Azərbaycan Diplomatının Türkiyədə Qaçaqmalçılıq İttihamı ilə Saxlanılması və Hüquqi Nəticələr - Amicus Curiae

I. Giriş

Diplomatik nümayəndənin qaçaqmalçılıq ittihamı ilə saxlanılması məsələsi beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri, o cümlədən diplomatik toxunulmazlıq və dövlətlərin yurisdiksiyası arasında balansı təmin etmək baxımından önəmlidir.

İlk növbədə vurğulamaq lazımdır ki, diplomatların şəxsi yükləri tam toxunulmaz deyil və qəbul edən dövlət onları təhlükəsizlik məqsədilə yoxlamaq hüququna malikdir. Xüsusi toxunulmazlıq yalnız diplomatik kuryerlərin daşıdığı rəsmi bağlamalara şamil edilir və bu hallar yalnız ciddi əsaslandırılmış və istisna vəziyyətlərdə tətbiq edilir. Əgər belə faktlar mövcuddursa, bu, istintaqda nəzərə alınmalıdır.

Bu vəziyyətdə diqqətə alınmalı əsas məsələ diplomatın fəaliyyətinin şəxsi və ya rəsmi xarakter daşıyıb-daşımaması, törədilən əməl zamanı digər şəxslərin iştirak edib-etməməsi və həmin şəxsin aktiv vəzifədə olub-olmamasıdır. Dövlət maraqlarına birbaşa təsiri nəzərə alaraq, istintaqın ciddi nəzarət altında aparılması zəruridir.

II. Beynəlxalq Hüquq Aspektləri

1. Diplomatik Əlaqələr Haqqında Vyana Konvensiyası (1961):

Azərbaycan diplomatı diplomatik toxunulmazlıq hüququna malikdir, lakin bu hüququn müəyyən məhdudiyyətləri mövcuddur:

• Maddə 29: Diplomatik nümayəndə toxunulmazdır; onun saxlanılması və ya həbs olunması qadağandır.

• Maddə 31: Diplomatik nümayəndələr cinayət yurisdiksiyasından immunitetə malikdir. Bununla belə, bu hüquq şəxsi xarakterli fəaliyyətlərə şamil edilmir.

2. Diplomatik İmmunitetin Mütləqliyi və Məhdudiyyətləri:

Diplomatik immunitet mütləq hüquq deyil və göndərən dövlət (bu halda Azərbaycan) həmin immuniteti geri götürə bilər. Əgər Azərbaycan bu addımı atarsa:

• Türkiyə həmin şəxsi yerində istintaq edə bilər.

• Lakin, beynəlxalq təcrübəyə əsasən, qəbul edən dövlət (Türkiyə) adətən belə hallarda şəxsi göndərən dövlətə (Azərbaycan) təhvil verir. Bu yanaşma iki dövlət arasında dostluq münasibətlərinin qorunmasına xidmət edir.

3. Türkiyənin Hüquqi Mövqeyi:

Türkiyə, Vyana Konvensiyasına uyğun olaraq, diplomatik nümayəndəyə qarşı istintaq aparmamış, əvəzində həmin şəxsi Azərbaycana təhvil vermişdir. Bununla belə, əgər immunitet ləğv edilsəydi, Türkiyə qanunlarına əsasən həmin şəxsə qarşı istintaq və hüquqi tədbirlər görmək hüququ var idi. Türkiyənin bu hüquqdan istifadə etməməsi və məsələni Azərbaycan tərəfinə həvalə etməsi dostca davranış kimi qiymətləndirilir.

III. Keçmiş Diplomatların İmmuniteti

Keçmiş diplomatların immuniteti, əgər vəzifədən ayrılıblarsa, daha məhdud xarakter daşıyır. Vyana Konvensiyasının 39(2)-ci maddəsinə əsasən, keçmiş diplomat yalnız vəzifədə olduğu müddətdə həyata keçirdiyi rəsmi fəaliyyətlər üçün hüquqi toxunulmazlıqdan istifadə edə bilər. Şəxsi fəaliyyətlərə və ya qeyri-rəsmi xarakter daşıyan hərəkətlərə görə immunitet tətbiq edilmir.

Bu konkret halda, keçmiş diplomata aid Səudiyyə Ərəbistanına təyinat xəbərləri, törədilən əməli nəzərə aldıqda, həmin şəxsin hələ də aktiv vəzifədə olduğunu göstərə bilər. Əgər bu təsdiqlənərsə, həmin şəxs yenə də diplomatik immunitetdən yararlana bilər. Lakin törədilən əməl şəxsi maraqlarla əlaqədirsə və rəsmi vəzifə öhdəliklərinə aid deyilsə, bu halda toxunulmazlıq hüququ tətbiq edilməyəcəkdir.

IV. Azərbaycan Qanunvericiliyinə Görə Hüquqi Nəticələr

1. Cinayət Qanunu ilə Tətbiq Olunan Hüquq:

Azərbaycanın Cinayət Məcəlləsinin müvafiq müddəalarına əsasən, qaçaqmalçılıq fəaliyyəti ciddi cinayət əməli hesab olunur:

• Maddə 206 (Qaçaqmalçılıq): Qaçaqmalçılıq fəaliyyəti törədən şəxslər 5 ildən 10 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

• İştirakçılar: Əgər diplomatik nümayəndənin fəaliyyətində digər şəxslərin iştirakı sübuta yetirilərsə, bu, ittihamların daha geniş miqyasda araşdırılmasını tələb edir.

2. Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Rolu:

Dövlət maraqlarına birbaşa təsiri nəzərə alaraq, bu iş üzrə istintaqa Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti (DTX) rəhbərlik etməlidir. DTX bu məsələni milli təhlükəsizlik kontekstində qiymətləndirərək, həm daxili, həm də beynəlxalq səviyyədə Azərbaycanın maraqlarını müdafiə etməlidir.

3. Ölkə Rəhbərliyinin Nəzarəti:

Məsələnin Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzuna təsiri nəzərə alınaraq, istintaq ölkə rəhbərliyinin xüsusi nəzarəti altında aparılmalıdır. Bu, həm daxili ictimaiyyət, həm də beynəlxalq cəmiyyət qarşısında Azərbaycanın məsuliyyətli dövlət kimi çıxış etməsi üçün vacibdir.

V. Təkliflər və Diplomatik Məsələlər

1. Daxili İstintaqın Təşkili:

Azərbaycan dövləti ittiham olunan diplomatın fəaliyyətinin rəsmi yoxsa şəxsi xarakter daşıdığını araşdırmalı və bu fəaliyyətin başqa şəxslərin də iştirakı ilə həyata keçirilib-keçirilmədiyini müəyyən etməlidir. İstintaq aşağıdakı suallara cavab verməlidir:

• İddia edilən fəaliyyət rəsmi vəzifə öhdəliklərinə aid edilməyə bilərmi?

• Qaçaqmalçılıq fəaliyyəti şəxsi maraqlar üçün həyata keçirilibmi?

• Bu fəaliyyət başqa şəxslər, o cümlədən digər diplomatlar və ya üçüncü şəxslər tərəfindən dəstəklənibmi?

2. Türkiyə ilə Əməkdaşlıq:

• Türkiyə ilə qarşılıqlı hüquqi yardım müqaviləsi çərçivəsində məlumat mübadiləsi aparılmalı və ittihamın əsasları müzakirə edilməlidir.

• Türkiyənin əldə etdiyi sübutlar Azərbaycanın istintaq orqanlarına təqdim edilməlidir.

3. Diplomatik Nüfuzun Qorunması:

Azərbaycan, diplomatlarının fəaliyyətləri ilə bağlı məsuliyyətli və şəffaf yanaşma nümayiş etdirərək beynəlxalq arenada öz reputasiyasını qoruyub saxlamalıdır. Bu baxımdan:

• İctimaiyyətə aydın və qərəzsiz məlumatlar təqdim edilməli, məsuliyyət müəyyən edilərsə, adekvat tədbirlər görülməlidir.

• Azərbaycan diplomatlarının gələcəkdə belə hallara yol verməməsi üçün davranış qaydaları və nəzarət mexanizmləri gücləndirilməlidir.

VI. Nəticə

Azərbaycanlı diplomatın Türkiyədə saxlanılması məsələsində əsas diqqət əməlin şəxsi xarakter daşıyıb-daşımamasına və digər iştirakçıların mövcudluğuna yönəldilməlidir. Diplomatik toxunulmazlıq mütləq hüquq deyil və göndərən dövlət tərəfindən ləğv edilə bilər. Əgər immunitet ləğv edilsəydi, Türkiyə həmin şəxsə qarşı istintaq və hüquqi tədbirlər görə bilərdi. Bununla belə, beynəlxalq təcrübəyə əsasən, Türkiyə belə hallarda məsələni adətən göndərən dövlətə təhvil verir ki, bu da iki dövlət arasındakı dostluq münasibətlərinə xidmət edir.

Azərbaycan bu məsələni DTX-nın rəhbərliyi altında, ölkə rəhbərliyinin nəzarəti ilə şəffaf və ədalətli şəkildə həll etməli, beynəlxalq nüfuzunu qorumaq və milli maraqlarını müdafiə etmək üçün ciddi tədbirlər görməlidir. Bu yanaşma həm daxili, həm də beynəlxalq səviyyədə Azərbaycanın hüquqa hörmətini və dövlət məsuliyyətini nümayiş etdirəcəkdir.