Narsist Davranışlar

Organizational Behaviour (Örgütsel Davranış) ana bilim dalında doktoramı yaparken aldığım derslerden biri de Behaviour Modification (Davranışı Düzeltme) idi. Bu dersi çok sevmiştim. Bu kadar sevmemin nedeni, yaptığım işin büyük ölçüde davranış değişikliği ile ilgili olmasının yanı sıra dersi veren öğretim görevlisinin Prof. Dr. Suna Tevruz hocam olmasıydı. Uzun öğrenim hayatımda yerli, yabancı pek çok öğretim görevlisinden ders almıştım ama Suna hocam bir başkaydı. Yazının konusu olan Narsistlik davranışların en ufak bir tanesini bile göstermeyen insan canlısı, mütevazi, kendini bilimsel eğitime adamış dünya tatlısı ama yeri geldiğinden de disiplini elden bırakmayan şimdiye kadar gördüğüm en iyi hocamdı. Bu yazı vesilesi ile de bir kez daha selam olsun hocama.

Suna hocamın derslerinde sık sık “Örgütü anlamak için insanı tanımak ve anlamak gerekir” derdi. Zaman zamanda düzeltilmesi zor olabilecek zehirli davranışlar ve kişilik bozuklukları da gündeme gelirdi. Bunlardan biri de narsist kişilik bozukluğuydu.

Geçenlerde üst düzey bir yönetici arkadaşımla koçluk sonrası sohbet ederken bu konu gündeme gelince, çevremizdeki bazı kişilerin ne kadar bu tanıma uyduğunu bir kez daha fark ettim. Bunun üzerine eski notlarıma, kütüphanemdeki kitaplara baktım. Ayrıca, sık sık uğradığım kitapçılarda bu konuda yeni çıkan eserleri incelerken uzman klinik psikolog Burak Öge’nin bir kitabına denk geldim. Bu tip kişilerin gösterdiği davranış ve tutumları o kadar yalın ve net anlatmıştı ki bayıldım. Faydalı olacağını düşünerek, hastalık derecesinde narsist olan zehirli insanları nasıl tanıyabileceğimize dair kısa bir kaç tanım sonrası bir derleme yaptım.

Hadi başlayalım o zaman.

Narsist Kişilik Bozukluğu: Literatür Perspektifi

Dünyanın büyük bir bölümündeki sağlık profesyonelleri tarafından ruhsal bozuklukların tanısı için yetkili rehber olarak kullanılan Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (DSM)'nın DSM-5’e göre narsist kişilik bozukluğu şu özelliklerle tanımlanır:

• Aşırı Kendine Hayranlık: Kendini diğerlerinden üstün görme.
• Empati Eksikliği: Başkalarının duygularını anlamakta zorluk çekme.
• Özel Muamele Beklentisi: Kendisine ayrıcalık tanınmasını isteme.

Kökleri: Narsist kişilik bozukluğunun kökenleri sıklıkla şu faktörlere dayanır:

• Çocukluk Travmaları: İhmalci ya da aşırı korumacı ebeveynler.
• Gelişimsel Eksiklikler: Freud’un teorisine göre, narsisizm, kişinin gelişimsel süreçte yaşadığı eksikliklerin sonucudur.

Davranışsal Belirtiler

Narsist kişilik bozukluğunun günlük hayatta karşılaşılan zehirli davranışları şu şekilde özetlenebilir:

1. Aşırı Kıskançlık ve Kontrol: Uzaktan bakıldığında masum ve korumacı gibi görünen davranışlarla çevresini kontrol etmeye çalışır. Kontrol için kullandığı yöntemler: Para, ortak iş veya projeler, umut vaat etme ve fiziksel şiddet veya tehdit olabilir.
2. Manipülasyon ve Yalan: Ustaca yalan söyler ve manipüle eder. Sıklıkla söylediği yalanlar: Ekonomik durumunu abartma, Hayal ve umut vaat etme, Başarılarını olduğundan büyük gösterme “Değişeceğim, düzeleceğim” yalanları sahte özürler.
3. “Ben Özelim” Ayrıcalık Sanrısı: Kendini aşırı derecede önemli ve değerli biri olarak görür.
4. “En İyisi Benim” İddiası: Her konuda en iyisini bildiğini iddia eder ve sürekli üstünlük taslar. Çıkar ilişkisine dayalı ilişkiler kurar. İlişki türleri: Maddi çıkar, Kariyer ve statü psikolojik ve duygusal çıkar.
5. Sürekli Eleştiri ve Küçümseme: Başkalarının başarılarını kıskanır, onları acımasızca eleştirir ve aşağılar.
6. “Şaka Yaptım” Manipülasyonu: Eleştirileri ve hakaretleri “şaka” kisvesi altında yapar. Sıkça kullanılan ifadeler: “Amma alıngansın, alt tarafı şakaydı.” “Hiç eleştiriye açık değilsin.”
7. İlgi ve Sevgi Bağımlılığı: Sürekli çevresindekilerden ilgi ve onay bekler.
8. Narsist Özür Dilemez: Empati eksikliği ve mükemmel olduğunu düşünmesi nedeniyle özür dileme davranışı gelişmemiştir. Sahte özür çeşitleri: “Ama” özürleri, sevgi bahanesiyle özür, küçümseyici özür.
9. Sürekli Haklıdır, Asla Tartışmayı Kaybetmez: Tartışmalarda oyunun tüm kurallarını kendisi koyar ve sonuçta hep haklı çıkar.
10. Habis Neşe: Başkalarının kötü durumlarından zevk alır. Sıkça kullandığı ifadeler: “Ben demiştim.” bunun hemen arkasından da “Beter olsun!”.
11. Sınırları İhlal Etme: Başkalarının sınırlarını sürekli zorlar ve kendi kontrol alanını genişletir.
12. Kaostan Beslenme: Tartışmalarla çevresindeki insanları yıpratır ve manipüle eder.
13. Özel Günleri Mahvetme: Doğum günü veya yılbaşı gibi özel günleri önemsemez ve küçümser.
14. Karalama Kampanyası ve Dedikodu: İnsanları manipüle etmek için dedikodu yapar.
15. Sürekli Suçu Başkasına Atar: Hiçbir zaman hatalarını kabul etmez, suçu çevresine yükler.

Narsistlerle Başa Çıkma Stratejileri

1. Sınırlarınızı Belirleyin: Kendi değerlerinizi ve sınırlarınızı net bir şekilde ifade edin.
2. Empati Eksikliğini Kabul Edin: Onlardan duygusal derinlik beklemeyin, gerçekçi olun.
3. Destek Alın: Narsist biriyle çalışıyorsanız, bir terapistten veya koçtan destek alın.

Değişim Mümkün mü?

Geçmişte narsist kişilerin değişmeyeceği kabul edilirdi. Ancak günümüzde, bazı terapi yöntemlerinin (ör. bilişsel davranışçı terapi) narsist bireylerin davranışlarını bir ölçüde değiştirebileceği belirtiliyor. Yine de tedavi başarı oranı oldukça düşüktür.

Son Söz

Narsistik bireylerle başa çıkmak kolay değildir. Ancak sınırlarınızı koruyarak ve destek alarak özgürleşmek mümkündür. Unutmayın, ruhsal ve duygusal sağlığınız, başkalarının manipülasyonlarından daha değerlidir.

Kaynaklar:

• Burak Öge, Narsistlerden Özgürlüğe, Destek Yayınları, 2024
• DSM-5, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, American Psychiatric Association
• Freud, S., On Narcissism, 1914