नीतिशास्त्र

आचारशास्त्र (एथिक्स)का व्यवहारदर्शन, नीतिदर्शन, नीतिविज्ञान, नीतिशास्त्र आदि नाम पनि दिइन्छ। यद्यपि आचारशास्त्रको परिभाषा तथा क्षेत्र प्रत्येक युगमा मतभेदका विषय रहे छन्, फेरि पनि व्यापक रूपबाट यो भन्नसक्दछ कि आचारशास्त्रमा ती सामान्य सिद्धान्तहरूका विवेचन हुन्छ जसका आधारमा मानवीय क्रियाहरू र उद्देश्यहरूका मूल्हरूकन सम्भव छ सके। अधिकतर लेखक र विचारक यस कुराबाट पनि सहमत हुन् कि आचारशास्त्रको सम्बन्ध मुख्यत: मानंदडहरू र मूल्यहरूबाट छ, न कि वस्तुस्थितिहरूका अध्ययन वा हराजबाट , र यी मानदंडहरूका प्रयोग न केवल व्यक्तिगत जीवनका विश्लेषणमा गरे जान चाहिन्छ वरन् सामाजिक जीवनका विश्लेषणमा भी।

परिचय

नीतिशास्त्रको मूलप्रश्न

नीतिशास्त्र सकिरा रिहानाको मूल प्रश्न के छ, यस सम्बन्धमा दुई महत्त्वपर्ण मत पाइन्छन्। एक मंतव्यका अनुसार नीतिशास्त्रको प्रधान समस्ए यो बतल्याउन छ कि मानव जीवनको परम श्रेय (समम बोनम) के छ। परम श्रेयको बोध छ जानेमा हामी शुभ गर्म ती्हहरू कहहरूगे जो उनी श्रेयतर्फ लि जानेवालाहरू हुन्; विपरीत गर्महरूको अशुभ भन्नेछ। दोस्रो मंतव्यका अनुसार नीतिशास्त्रको प्रधान कार्य शुभ वा धर्मसंमत (राइट)को धारणालाई स्पष्ट गर्ना छ। दोस्रो शब्दहरूमा, नीतिशास्त्रको कार्य उनी नियम वा नियमसमूहको स्वरूप स्पष्ट गर्ना छ जस वा जसका अनुसार अनुष्ठित गर्म शुभ अथवा धार्मिक हुन्छन्। वा दुई मंतव्य दुई भिन्न कोटीहरूको विचारपद्धतीहरूलाई जन्म दे्दछन्।

परम श्रेयको भोलि/हिजो्पना अनेक प्रकारबाट गरियो है; यी भोलि/हिजो्पनाहरू अथवा सिद्धान्तहरूका वर्णन हामी अगाडि गरहरूगे। यहाँ हामी संक्षेपमा यो विमर्श गरहरूगे कि नैतिकताका नियम-यदि वैबाट कुनै नियम हुन्छन् तो-कस कोटिका छ सक्दछन्। नियम वा कानुनको धारणा वा त राज्यका दंडविधानबाट आउँछए भौतिक विज्ञानहरूसे, जहाँ प्रकृतिका नियमहरूका उल्लेख गरे जान्छ। राज्यका कानुन एक प्रकारका शासकहरूको न्यूनाधिक नियन्त्रित इच्छा द्वारा निर्मित हुन्छन्। ती कहिले-कहिले केही वर्गहरूका हितका लागिबनाए जान्छन्, ती्हहरू तोडा पनि जानसक्दछ र तीका पालनबाट पनि केही मान्छेको हानि छ सक्छ। यसका विपरीत प्रकृतिका नियम अखंडनीय हुन्छन्। राज्यका नियम बदले जानसक्दछन्, तर प्रकृतिका नियम अपरिवर्तनीय छन्। नीति वा सदाचारका नियम अपरिवर्तनीय, पालनेर्ताका लागिभोलि/हिजो्याणकर एवं अखंडनीय समझे जान्छन्। यी दृष्टीहरूबाट नीतिशास्त्रका नियम स्वास्थ्यविज्ञानका नियमहरूका पूर्णतए समान हुन्छन्। यस्तो जान पड्दछ कि मनुष्य अथवा मानव प्रकृति दुई भिन्न कोटीहरूका नियमहरूका नियन्त्रणमा व्यापृत हुन्छ। एक ओर त मनुष्य ती कानुनहरूका वशवर््दछजसको उद्घाटन वा निरूपण भौतिक विज्ञान, रसायनशास्त्र, प्राणिशास्त्र, मनोविज्ञान आदि तथ्यान्वेषी (पाजिटिव) शास्त्रहरूमा हुन्छ र दोस्रो ओर स्वास्थ्यविज्ञान, तर्कशास्त्र आदि आदर्शान्वेषी विज्ञानहरूका नियमहरूका, जिनबाट त्यो बाध्य त नहुँता,मा जसको पालन उनको सुख तथा ती्नतिका लागिआवश्यक छ। नीतिशास्त्रका नियम यस दोस्रो कोटिका हुन्छन्।

नीतिशास्त्रको सम्स्याहरू

नीतिशास्त्रको समस्याहरूलाई हामी तीन वर्गहरूमा बांट सक्दछन् :

परम श्रेयको स्वरूप के छ?
परम श्रेय अथवा शुभ अशुभका ज्ञानको श्रोत वा साधन के छ?
नैतिक आचारको अनिवार्यताका आधार (सैंक्शंस) के हुन्? परम श्रेयका बारेमा पूर्व र पश्चिममा अनेक भोलि/हिजो्पनाहरू गरियो छन्। भारतमा प्राय: सबै दर्शन यो मान्दछन् कि जीवनको चरम लक्ष्य सुख छ, तर तीमाबाट अधिकांशको सुख सम्बन्धी धारणा तथाकथित सौख्यवाद (हेडसिनज्म)बाट नितांत भिन्न छ। यस दोस्रो वा प्रचलित अर्थमा हामी केवल चार्वाक दर्शनलाई सौख्यवादी कह सक्दछन्। चार्वाकका नैतिक मंतव्यहरूका कुनै व्यवस्थित वर्णन उपलब्ध छैन, तर यो समझा जान्छ कि उनको सौख्यवादमा स्थूल ऐंद्रिय सुखलाई नैं महत्त्व दिइएको छ। भारतका दोस्रो दर्शन जस आत्यंतिक सुखलाई जीवनको लक्ष्य कहन्छन् उबाट अपवर्ग, मुक्ति वा मोक्ष अथवा निर्वाणबाट समीकृत गरिएको छ। न्याय तथा सांख्य दर्शनहरूमा अपवर्ग वा मुक्तिको भोलि/हिजो्पना गरियो छ, उबाट भावात्मक सुखरूप भन्न सकिन्न तर उपनिषदहरूतथा वेदांतको मुक्तावस्था आनंदरूप कही जान सक्छ। वेदांतको मुक्ति तथा बौद्धहरूका निर्वाण, दोनहरूही उनी स्थितिका द्योतक हुन् जब व्यक्तिको आत्मा सुख दु:ख आदि द्वंद्वहरूबाट परे छ जान्छ। यो स्थिति जीवनकालमा पनि आ सक्छ; भगवद्गीतामा स्थितप्रज्ञ भनिएको छ त्यो एक प्रकारबाट जीवन्मुक्त नैं भन्नसक्दछ।

बाह्य कडीहरू

प्रारम्भिक आचारशास्त्र (गुगल पुस्तक ; लेखक -अशोक कुमार वर्मा)
आचारशास्त्रका मूल सिद्धान्त (गुगल पुस्तक ; लेखक - अनिरुद्ध झा, रामनाथ मिश्र)