Gduńsk

Gduńsk
POL Gdańsk COA.svg	POL Gdańsk flag.svg
Spòdlowé pòdôwczi
Państwò	Pòlskô
Wòjewództwò	Pòmòrsczé wòjewództwò
Kréz	Pòmòrsczé wòjewództwò
Wiéchrzëzna	266±1 kilometr kwadratowy
Pòłożenié:	54°22' nord. 18°38' pòr.
Lëdztwò (2020)	486 022
Czerënkòwi numer	(+48) 58
Pòcztowi kòd	80-009 do 80-958
Registracëjné tôfle	GD
Administracëjô
Bùrméster	Aleksandra Dulkiewicz
Adresa: Nowé Ògardë 8/12 80-803 Gduńsk Domôcô starna gardu Galerëjô gardu na Wikimedia Commons

Gduńsk, kv. Gdúnjsk (pòl. Gdańsk, łac. Gedania abò Dantiscum, miem. Danzig, néderl Danswijk) - je nôwikszim gardã ë historëczną stolëcą Pòrénkòwi Pòmòrsczi ôs kaszëbsczi miészëznë. Je pòłożony na pôłniowim sztrądze Bôłtu, przë ùbiedze rzeczi Wisłë. Jegò pòrénkòwi part je na Zëławach ë Wislóny Sztremlëznie, a zôpadny na ùrzmach Kaszëbsczi Wëżawë. Òd 1999-gò rokù Gduńsk mô sztatus gardu na prawach krézu ë je stolëcą pòmòrsczégò wòjewództwa. Tu je Marszałkòwsczi Ùrząd Pòmòrsczégò Wòjewództwa.

Historëjô

Gyddanyzc

• VII wiek - pòmòrsczé plemiona przëcygłë nad pôłniowi sztrąd Bôłtu
• X wiek - pòwstôł òbarny gard Pòmòrzanów
• 970-980 - Mieszkò I òpanôwôł Pòrénkòwą Pòmòrską
• 997 - prasczi biskùp Wòjcech zatrzimôł sã w gardze, z negò rokù pòchôdô pierszô zmiónka ò gardze Gyddanyzc w żëwòce swiãtégò Wòjcecha
• 1013
  • Gduńsczé Pòmòrzé òstało przëłączoné do kùjawsczégò biskùpstwa
  • Gduńsczé Pòmòrzé òdzwëskało samòbëtnosc òd Pòlsczi
• 1047 - pòlsczi ksyżëc Kadzmiérz I Òdnowicél przëłączëł Pòrénkòwą Pòmòrską do swòjégò państwa
• 1093 - pòlsczi ksyżëc Władisłôw I Herman wëdôł rozkôz spôleniô gardów w Gduńsczi Pòmòrsce
• 1120 - Bòlesłôw Krzëwògãbi dobéł w wòjnie z Pòmòrzanama
• 1236 - Lubecczé gardowé prawo
• 1308 - Krzëżôcë zajãlë gard
• 1361, 1378, 1411, 1416 - rëchawë procëm Krzëżôkom
• 1454 - Gduńsk òdpòjãti przez pòwstańców Prësczi Zrzeszë
• 1457 - Wiôldżé Privilegium pòlsczégo króla Kadzmierza ë miono Królewsczi Pòlsczi Gard Gduńsk
• 15 séwnika 1463 - gduńskò-jelbiąskô flota (25 òkrãtów) pòbiła krzëżôcką flotã (44 òkrãtów) na Wislanim Zôlóju
• 19 rujana 1466 - znôw w Pòlsce pò tornsczim spòkòju
• 18 czerwińca 1568 - 13 frajbitrów z Gduńska napadło na kaszëbsczich lëdzy, a pòtemù bëło ùkôróné. W tim czasu mòcny béł tu mieszczónowi stón
• 1807-1815 - Wòlny Gard Gduńsk Napòléòna
• 1904 - Gduńskô Pòlitechnika
• 1920-1939 - Wòlny Gard Gduńsk
• 1929 rokù bëłë m.jin. tu sarcësté mrozë (s. 4 Port gdański odcięty od komunikacji )
• 1 séwnika 1939 - òbarna Westerplatte ë zôczątk II Swiatowi Wòjnë
• 28 strëmiannika 1945 - przejãcé Gduńska przez pòlsczé ë sowiecczé wòjskò (gard znikwiony w 60 proc.)
• 1970 - sztrajk robòtników w Gduńsku ë w całi Pòmòrsce (Gòdnik 1970)
• 22 séwnika 1980 - w Gduńsczi Zdrzëtni Lenina pòwsta samòstójnô samòsprôwnô warkòwô zrzesz "Solidarnosc"
• 2008 - òb lato cuchem "Transcassubia" przëjachelë do Gduńska Kaszëbi z rozmajitich strón

Nôstarszi kaszëbsczé knédżi: Szymona Krofeja z 1586 rokù, jak téż Michôła Pontanusa z rokù 1643 bëłë wëdóné w Gduńskù. Bernard Zëchta m. jin. tu gôdôł z Kaszëbama zanim napisôł swój: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Tu zaczãła dzejac "Solidarnosc”, a to stało sã pierszą kùglą lawinë nikwiący kòmùnizm w Eùropie, téż tu je stolëca eùropejsczégò miészëznowégò jãzëka - kaszëbsczégò. W strumiannikù 2011 rokù przë drogach do Gdùńska mógł pòtkac nôpis: „Gduńsk – stolëca Kaszëb wito”. W gduńsczich szkòłach téż mòże sã ùczëc kaszëbsczégò. W 2013 r. w szesc spòdlecznëch szkòłach ùczëło sã kaszëbsczégò jãzëka 143 dzecy. Òd dłëgszégò czasu (2017) tu są bilietë ZTM z kòmùnikatã w kaszëbsczim jãzëkù.

• 
  Szlachòta Swiãtopôłka II Wiôldżégò
• 
  Dłudżi Tôrg ë Zelonô Bróma
• 
  Wiôlgô Kùstrzëca (Arsenal)
• 
  Dłudżi Ùbrzég ë bôt "Kaszubski brzeg"
• 
  Zrekònstruòwóné wiązarkòwé spikrze nad Mòtławą
• 
  Marijën Kòscół w Gduńsku
• 
  Królewskô kaplëca
• 
  Fòntana Neptuna

Ekònomijô

• Bùdżetowé wzątczi (2004 plan): 1.157.854.849 zł
• Bùdżetowé wëdôwczi (2004 plan): 1.097.405.739 zł

Gduńsk je nôwikszim mòrsczim pòrtã w Pòlsczi, hewò je téż wiôldżé latawiskò (Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy - kòd IATA: GDN, kòd ICAO: EPGD).

Słôwny lëdze

• Sambòr I
• Mscëwòj I
• ksyżã Swiãtopôłk II Wiôldżi
• ksyżã Mscëwòj II
• biskùp Moritz Ferber
• malownik Vredemann de Fries (1527-1606)
• pisôrz, teoreta lëteraturë Marcën Opitz (1597-1639)
• architekta Ôbram van dem Block
• architekta Antón van Obbergen
• bòtanik, kùpc Jakùb Breyne (Jacobus Breynius Gedanensis ùr. 1609 – ùm.1657)
• astronóma Jan Heweliusz (1611-1687)
• fizyk Gabriel Fahrenheit (1686-1736)
• pisôrka Luiza Gottschedin (1713-1750?)
• malownik Daniel Chodowiecki (1726-1801)
• pisôrka Johanna Schopenhauer (1766-1838)
• filozófa Artur Schopenhauer (1788-1860)
• kòlekcjonéra dokôzów kùńsztu Lesser Giełdziński (1830-1910)
• gazétnik, apartnik Fric Jaenicke (Poguttke) (1885-1945)
• pisôrz, noblista Günter Grass (1927-2015)
• pòlitikôrz, noblista Lech Wałęsa (1943)
• pòlitikôrz, dzejopisôrz Donald Tusk (1957)
• wërzinôrz Jan de Weryha-Wysoczański (1950)
• first lady Jolanta Kwasniewska (1955)
• teatrownik Krzysztof Kolberger (1950-2011)
• szportówca Dariusz Michalczewski (1968)
• pisôrz, dzejopisôrz Jerzy Samp (1951)
• òkrãtownik Ludwik Prądzyński (1956)

Stôrodôwnotë ë turistné atrakcëje

   Przédny Gard

Dwór Bratnicë Swiãtégò Jerzégò kòscół swiãtégò Jana Kòscół swiãtégò Niklasa Królewskô kapela Rôtësz Przédnégò Gardu Dwór Artusa Wiôldżi Arsenal

Marijën Kòscół Fòntana Neptuna Złoti Bùdink Anielsczi Dodóm Katowniô w Gduńskù bùdink Dłudżi Tôrg 20 Dodóm Schlütera

   Stôri Gard

Kòscół swiãti Katarzënë Kòscół swiãti Brigidë Kòscół swiãtégò Bartłominia Kòscół swiãtégò Jakùba

Kòscół swiãti Jelżbiétë Rôtësz Starégò Gardu Wiôldżi Młin

   Stôré Przedmiescé

kòscół swiãti Trójcë ë klôsztor pòfrancyszkańsczi kòscół swiãtégò Piotra ë Pawła Małô Kùstrzëca

   Òlëwô

Palast Òpatów pòcystersczi klôsztór z kòscołã Swiãti Trójcë, NMP ë swiãtégò Bernata - Archikatédra gduńskô kùzniô

   Gardowé brómë

Chlebnickô Bróma Żór Marijnô Bróma

Niskô Bróma Zelonô Bróma Wësokô Bróma

Złotô Bróma

   Jiné

• Minda
• Fôrwôter
• Nowô Bënowô Nierzejô

Przësłowié: Nié òd razu Kraków zbùdowalë, ale Gduńsk òd razu zbùrzëlë.

Miona gardu w zdrojach

Jinsze miona gardu to téż: Gdańskò, Gdańsk, Gdôńsk, Gdąńskò. We zdrojach: Gyddanyzc 1000; Kdanzc 1148; Danzko 1180; Gdanzc 1188; Gdantz 1198 (kòpijô z XIII w.); Danzk, Gdanensis (adj.) 1209; Danzk 1209 (kòpijô z XIII w.), Danzc 1209 (kòpijô z XIII w.); Gdanizc kòl 1220; Dancek 1224, Danczk 1224, Gdanensis (adj.) 1224; Gedanensis (adj.) 1235, Gdancz 1235 (fals. z XIV w.); Gdansk 1235; Gdanzc 1238; Danzeke 1248; Danzk 1263; Danceke 1263; Gdanzke 1267; Dantzik 1268, Gedanck (3x) 1268; Gdansk 1268; Gedanensis (adj.) 1271; Danzceke (2x) 1272; Danczk 1279, Danense (adj.) 1279; Dancezc 1281; Gdanchek 1283 (kòpijô z XIII w.), Gdanchez 1283 (kòpijô z XIII w.); Danceke 1285; Gdanzeke 1285; Gedanensis (adj.) 1289, Gdancz 1289; Dantzk 1290, Gedanensis (adj.) 1290; Gdanzech 1291; Danzke 1292 (kòpijô z XVI w.), Dantzke 1292 (kòpijô z XVI w.), Danzig 1292 (kòpijô z XVI w.), Dantzig 1292 (kòpijô z XVI w.); Danzich 1294, Gdanensis (adj.) 1294; Gdantzik 1295; Gedansk 1298, Gdanensis (adj.) 1298; Dansk 1298; Gedanensy (adj.) 1298; Gedanensi (adj.) 1301; Gedani 1303; Gdansco 1310; Danzik 1310, Danzich 1310; Dancz 1323; Gdantczk 1325 (kòpijô z XV w.); Danth 1326–7; Gdans 1334 (kòpijô); Danzk 1342 (falsyfikat?); Danczc (1342, kòpijô z XV w.), Gdanczk (1342, kòpijô z XV w.), Gdanczc (1342, kòpijô z XV w.); zu Dantzke 1351 (kòpijô z XVII w.); zu Dantzigke 1357 (kòpijô), Dantzke 1357 (kòpijô); Danck kòl 1360; Danske 1387; Gdanczk 1434; Gdansk 1435; Gdansko 1457; Dantzigk 1471; w gdanszkv 1480; Gdana 1483; Gdanysk 1483; Gdanum 1510–29 ; Gdańsk 1565; do Gdańska 1565; Gedanum 1570; do Gdańska 1615; pode Gdańskiem 1615; Gedanensi (adj.) 1624; do Gdańska 1664; Danzig kòl 1790; Gdańsk, niem. Danzig 1881; Gdańsk, niem. Danzig 1951; Gdansk 1980; Gdąnsk, pòrébacku Gdunsk (Cenôwa); Gdônsk (Ramułt), Gdąnsk (Ramułt), Gdąńsk (Lorentz), Gdąńskò (Lorentz), Gdańsk (Lorentz), Gdańskò (Lorentz); Gduńskò (Rospond) 1984; Gdińsk (Zëchta), Gduńsk (Zëchta), Gdunsk (Zëchta), Gdóńsk (Zëchta).

Òbaczë téż

• Gdiniô
• Sopòt

Lëteratura

• L. Krzyżanowski: Gdańsk, Sopot, Gdynia. Przewodnik ("Sport i Turystyka", Warszawa 1970)
• John Brown Mason, The Danzig Dilemma; a Study in Peacemaking by Compromise, 1946 [1]
• G. Stone: Slav outposts in Central European history : the Wends, Sorbs and Kashubs, London, UK : Bloomsbury Academic, an imprint of Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 289
• Bernard Zëchta. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1967, tom I, s. XI

Bùtnowé lënczi

• Kaszëbskòjãzëkòwô domôcô starna gardu
• Gdańsk - miasto