नाउरु
| म्ये: नाउरु ब्विएमा | |
 | |
| राजधानी | मदुगु१ |
| तधंगु सहर | यारेन |
| औपचारिक भाय | अंग्रेजी भाषा, नाउरुअन भाषा |
| सरकार | गणतन्त्र |
| - राष्ट्रपति | लद्विग स्कटी |
| स्वतन्त्रता | |
| - अस्ट्रेलिया, न्यूजील्यान्ड व यु.के. प्रशाशित यु.एन. ट्रस्टीशिप | जनुवरी ३१ १९६८ |
| क्षेत्रफल | |
| - फुकं | २१ किमि² (२२७औं) |
| (८.१ वर्ग माइल) | |
| - लयागु प्रतिशत (%) | मल्या |
| जनसंख्या | |
| - जुलाई २००५ एस्टिमेटेड | १३,००५ (२१४औं) |
| - जनघनत्व | ६२१/किमि² (१३गु) (१,६०८/वर्ग माइल) |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन (पि पि पि) | २००५ एस्टिमेट |
| - फुकं | $६० मिलियन (२२४थासय्) |
| - प्रति छ्यं | $५,०००(२००५ अनुमान) (१३२थासय्) |
| मुद्रा | अस्ट्रेलियन डलर (AUD)
|
| ई क्षेत्र | (UTC+१२) |
| इन्टरनेट TLD | .nr |
| कलिंग कोड | +६७४
|
| १ यारेन दक्कले त:धंगु सहर जुगुलिं गब्लें-गब्लें राजधानी कथं कायेगु या:, तर औपचारिक कथं थ्व देय्या राजधानी मदु | |
नाउरु आधिकारिक नां गणतन्त्र नाउरु, छगू टापु देय् ख: । थ्व देय् दक्षिण प्रशान्त महासागरया माइक्रोनेसियाय् ला: । थ्वनाप दक्कले सत्तीगु थाय् किरिबाटीया बानाबा टापु ख: । थ्व टापू नाउरु स्वया ३००कि.मि. ड्यु पूर्वय् ला: । नाउरु हलिमया दक्कले चीधंगु टापू देय् ख: । थ्व देय्या क्षेत्रफल २१ वर्ग किलोमिटर (८.१ वर्ग माईल) जक दु । थ्व हलिमया दक्कले चीधंगु स्वतन्त्र गणतन्त्र व हलिमया छगुजक राजधानी मदुगु गणतन्त्र ख: । [१]
दक्कले न्हापां माइक्रोनेसियामि व पोलिनेसियामि तयेसं बसोबास या:गु थ्व टापुयात १९औं शताब्दी जर्मनीं उपनिवेश दयेकल । हलिम ल्वापू १ (न्हापांगु वर्ल्ड वार) धुंका: थ्व देय् लीग अफ नेशनस्या छगू भूभागया कथं अस्ट्रेलिया, न्यूजील्यान्ड, व संयुक्त अधिराज्य शाषनय् लात । हलिम ल्वापू२ स थ्व टापू जापनया अधीनय् लात । हलिम ल्वापू२ क्वचाय् धुंका: हाकनं थ्व टापु लीगया अधीनय् ला: वन । १९६८स नाउरुं थ:गु स्वतन्त्रता पलिस्था यात ।
नाउरु छगु फोस्फेट लोहं टापु ख: । १९०७ निसें थ्व देय्या मू निर्यात टापुया खानीं पिकाइगु खनिज हे जूगु खने दु ।[२] खानी सिधया वनाच्वंगु, वातावरणय् खानीया नकारात्मक असर व थुकिया नाफा म्हो जुया वनाच्वंगुलिं थ्व देय् नं मेमेगु कथं ध्यबा मुंकेत स्वयाच्वंगु दु । १९९०या दशकय् नाउरु छुं ईया निंतिं ट्याक्स हाभेन व मनी लौन्डरिंग थाय्या कथं विकशित जुल । २००१ निसें थ्व देसं अस्ट्रेलियाली सरकार नाप ध्यबाया ग्वाहालि (सहायता) कया: नाउरु डिटेन्सन सेन्टर दयेकल । थ्व डिटेन्सन सेन्टरं नाउरुं अस्ट्रेलिया विस्युंवनेत स्वइपिं शरणार्थीतयेत ज्वनातै ।
इतिहास
[सम्पादन]
नाउरुइ दक्कले न्हापां माइक्रोनेसियन व पोलिनेसियन मनूतयेसं म्होति नं ३,००० दं न्ह्य: बसोबास न्ह्याकूगु खः [३]। थ्व टापुइ आदिबासीतयेसं १२गु बस्ती दयेका च्वंगु खने दु, थ्व खंयात नाउरुया ध्वाँचय् १२कुं दुगु नगु (तारा) तया ब्वयेज्या या:गु दु । नाउरुमितयेसं थ:गु टापुयात "नाओएरो" धका: नां बिल, "नाउरु" धा:गु खँग्वः लिपा "नाओएरो" खँग्वः अपभ्रंश जुया अंग्रेजी परिवर्तन जूव:गु ख: । नाउरुमितयेगु वंशज मिसातयेगु खलकं यंकीगु खनेदु । नाउरुमितयेसं नैक्या व पान्डानस टेक्टोरियस सि, नया: व इबिजा न्यायात बुवादा लगूनय् नी (फ्रेश) लखय् एक्लिमिटाइजेसन याना स्थायी नसात्वंसाया कथं विकास याना थ:गु जीविका न्ह्याकाच्वंगु खने दु[४] परम्परा कथं मिजंतयेसं जक रीफे न्या लायेगु ज्या यायेदु । मिजतयेसं थ्व ज्या क्यानु नांचा (नाउ) छ्यला: वा लहिनात:गु व तालिम बियात:गु ग्रेट फ्रिगेटबर्ड छ्यला च्वंगु खनेदु ।
बेलायती क्याप्टेन व व्हेल सिकारी जोह्न फेअर्न थ्व टापुइ थ्यंम्ह दक्कले न्हापांम्ह पश्चिमी मनू ख: । वयेक: थ्व थासय् १७९८य् थ्यंगु खः व थ्व थाय्यात "प्लीजेन्ट आइल्यान्ड"या नां बियादिल । १८३०या दशक निसें नाउरुया आदिवासीतयेगु युरोपियन व्हेलिंग शिप व बनियातनाप स्वापू न्ह्यात । थन्या:गु जहाजं टापुयात मा:गु सामानत ल्ह्ययेगु ज्या यात । लिपा थन बीचकोम्बरत व मेमेगु थाय् त्व:ता वःपिं मनूत नं च्वं वल । थ्व टापुया मनुतयेसं नसात्वंसानाप मादक पदार्थ पाम अय्ला व गोलिगठ्ठाया बनेज्या यात । थथे याना मुनात:गु गोलिगठ्ठा १०दंया नाउरुया आदिवासी ल्वापूस छ्य्लेज्या जुल । थ्व ल्वापू १८७८स न्ह्यात व थुकिया हुनिं (कारणं) थ्व टापुया जनसंख्या १४०० नं ९००स क्वहां वन । जर्मनीं थ्व टापु १८८८स काय् धुंका थ्व टापुयात जर्मनीया मार्शल टापु प्रोटेक्टोरेटया अधीनय् तल । जर्मनीतयेसं थ्व टापुयात "नावोदो" वा "ओनावेरो" या नां बिल । जर्मनीत थ्व टापुइ थ्यने धुंका थनया ल्वापु क्वचाल । ल्वापुया सामाजिक हिउपा लिच्व: कथं थ्व थासय् जुजुतयेगु शाषण पलिस्था जुल । जुजुपिं मध्ये दक्कले नांजाम्ह जुजु औवेयिदा ख: । ख्रिस्टी मिसिनरीत थ्व थासय् १८८८स गिल्बर्ट टापु नं वल ।[५]
थ्व थासय् फोस्फेट दुगु खं १९००स प्रोस्पेक्टर अल्बर्ट फुलर एलिस जूं दक्कले न्हापां सीकादिल । प्यासिफिक फोस्फेट ज्यासलं थ्व खानी १९०६ निसें छ्यल । १९०६स जर्मनी नाप छगु करार (एग्रीमेन्ट) याना थ्व ज्यासलं थ:गु दक्कले न्हापांगु शिप्मेन्ट कथं १९०७य् निर्यात यात ।[६] हलिम ल्वापु १ न्ह्याय् धुंका: थ्व टापु अस्ट्रेलियाली सेनां १९१४य् कब्जा यात । ल्वापु क्वचाय् धुंका लीग अफ नेशन पखें यु.के. यात थ्व लागाया ट्रस्टी म्यान्डेट बिल । १९२३स यु॰के॰ नं थ्व ट्रस्टी अस्ट्रेलिया व न्यूजील्यांड नाप बाय्गु निर्णय यात ।[७] थ्व स्वंगू देय्या सरकारं नाउरु सन्धि १९१९य् ल्हाचिं (हस्ताक्षर) तल । थ्व सन्धि कथं छगू ब्रिटिश फोस्फेट कमिसन नांया गुथि पलिस्था जुल । थ्व गुथिं नाउरुया फोस्फेट खानीया अधिकार ग्रहण यात ।
जापानी सेनां अगस्ट २६, १९४२य् टापु अधिग्रहण यात ।[८] जापानीतयेसं टापुइ दयेकूगु एअरफिल्डयात मार्च १९४३य् गोलाबारी याना थ्व टापुइ नसांत्वंसाया आपूर्ति पनाबी धुंका जापानीतयेसं थ्व टापुया १,२००म्ह मनुतयेत ज्यामि कथं चूक टापुइ यंकल, व टापुया ४६३म्ह मनू सित । [९] सेप्टेम्बर १३, १९४५स अस्ट्रेलियन वारशिप HMAS डायामान्टिका (K377) नाउरुइ थ्यन व जापानीतयेसं आत्मसमर्पण याना थ्व थाय्या जिम्मा अलाइड फोर्सेसयात लःल्हात । बि.पि.सि. नं चूक टापुं नाउरुमितयेत नाउरुइ लित हयेगु कुत: यात व बि.पि.सि. जहाज ट्रिएन्जाय् जनुवरी १९४६इ नाउरुमितयेत नाउरुइ लित हयेगुज्या जुल ।[१०] १९४७य् संयुक्त राष्ट्र संघपाखें छगू ट्रस्टीशिपया स्वीकृति बिया संयुक्त राष्ट्र संघ, व अस्ट्रेलिया, न्यूजील्यांड व यु.के. हाकनं थ्व टापुया ट्रस्टी जुल । जनुवरी १९६६इ नाउरु स्वसाशित देय् जुल व निदंया संवैधानिक कन्भेन्सन धुंका: ह्यामर देरोबुर्तया नेतृत्वय् १९६८स स्वतन्त्र जुल । १९६७स नाउरुं ब्रिटिश फोस्फेट कमिस्नरया सम्पति (एसेट) न्यात व जुन १९७०स स्थानीय नाउरु फोस्फेट कर्पोरेसन पास यात । फोस्फेटं व:गु लवनं (नाफां) नाउरु प्रशान्तय् दक्कले बांला:गु लिभिंग स्ट्यांडर्ड दुगु देय् मध्ये छगू जूवन ।
१९८९य् थ्व देसं अस्ट्रेलिया विरुद्ध अन्तराष्ट्रिय न्यायालयस अस्ट्रेलियां नाउरु शाशन याबलेया अस्ट्रेलियाया व्यवहार व अस्ट्रेलियां खनिज छ्य:बलेया वातावरणीय हानिया निदान मया:गु त्वह: तया मुद्दा दायर यात ।[११] थुकिं याना न्यायालय स्वया पिनेया छगू समझदारी जुल गुकिं याना खानीयाये धुंकुगु थाय् पुनर्वास जुल । फोस्फेट म्हो जुया वनाच्वंगु रिजर्भं याना नाउरुइ आर्थिक मन्दी खने दत, थुकिं याना मध्य १९८०या दशकं निसें थन राजनैतिक अस्थिरता ब्वलन । नाउरुइ १९८९ निसें २००३ तक्क १७गु शाषण हिलेज्या जुल ।[१२] १९९९ निसें २००३ तक्क अविश्वास प्रस्ताव व निर्वाचनया चक्रं याना निम्ह मनू, रेने ह्यारिस व बर्नार्ड दोवियोगो पालं-पा: थें सरकारय् वयेगु व वनीगु जुयाच्वन । दोवियोगो मार्च २००३य् सत्तासीन जुयाच्वं बले हे मन्त व लुद्विग स्कटी देय्या राष्ट्रपती निर्वाचित जुयादिल । स्कटी अक्टोबर २००४य् पूर्ण कार्यकालया निंतिं पुन: निर्वाचित जुल ।
थौं कन्हय् नाउरुया आयश्रोत (इन्कम)या तधंगु अंश अस्ट्रेलियाली ग्वाहालिं (सहयोगं) जुयाच्वंगु दु । २००१य् एम् भी टाम्पा, छगू नर्वेजियन जहाजं थीथी देय्या [१३] अस्ट्रेलिया वनेत: कुतः यापिं ४३३ शरणार्थीतयेत छगू २० मिटरया नांचा (नाउ) पखें उद्धार याना नाउरुया प्यासिफिक सोलुसन अन्तर्गतय् त:गु दु । नाउरुं अस्ट्रेलियाली अनुदानया पलेसा (बदलाय्) थन्या:गु डिटेन्सन क्याम्प न्ह्याकावयाच्वंगु दु । नोभेम्बर २००५ तक्क २००१य् अस्ट्रेलियां छ्व:पिं निम्ह शरणार्थीत नाउरुइ हे ल्यनाच्वन,[१४] व इपिंसं लिपा २००६स रिसेटलमेन्ट कयातुं त्व:तल । अस्ट्रेलियाली सरकारं २००६या उत्तरार्धय् व २००७या पुर्वार्धय् मेगु छपुचः शरणार्थी नाउरुइ छ्वल [१५]।
राजनीति
[सम्पादन]नाउरु छगू संसदीय व्यवस्था दुगु गणतन्त्र देय् ख: । थनया राष्ट्रपति देय्या नायो व सरकारया नायो नितां जुइ । छगू १८म्ह दुजः (सदस्य) दुगु युनिक्यामेरल पार्लियामेन्ट स्वंदय् छक्वः निर्वाचित जुइ । संसदं छम्ह राष्ट्रपति निर्वाचित याइ व राष्ट्रपतिं छगु ५-६म्ह दुजः दुगु मन्त्रीमण्डल मनोनयन याइ । नाउरुइ राजनीतिक दलया औपचारिक संरचना मदु । थनया उम्मेदवारत अप्व याना स्वतन्त्र हे जुइ । आ:यागु संसदय् १८म्हय् १५म्ह स्वतन्त्र उम्मेदवार दु व आपालं गठबंधन थ:गु पारिवारिक स्वापूया आधारय् पलिस्था जुइ । [१२] थन दुगु ३गु सकृय राजनीतिक दलत डेमोक्र्याटिक पार्टी अफ नाउरु, नाउरु फस्ट व सेन्टर पार्टी (नाउरु) ख: ।
१९९२ निसें स्थानीय सरकारं नाउरु टापु काउन्सिल (NIC)या जिम्मा का:गु दु । NIC नाप सीमित शक्ति दु व राष्ट्रिय सरकारयात स्थानीय समस्याय् ग्वहालि याइ । NICया ज्या नाउरुमिनाप सरोकार दुगु ज्याय् थ:गु श्रोत मुंकेगु ख: । NICया निर्वाचित सदस्य संसदय् नं सदस्य जुया च्वने दै मखु ।[१६] नाउरुया बुं टेन्युर सिक्क पा:, सकल नाउरुमितयेके सकल टापुया छुं अधिकार दै, थ्व अधिकार मनूतयेसं व पारिवारिक पुचलं अधिग्रहण याइ । सरकार व कर्पोरेटतसें बुं अधिग्रहण याइ मखु व इमिसं मनू वा पारिवारिक पुचःत नाप बुं करारय् कया छ्यलेमा: । गैह्र-नाउरुमि तयेसं बुं अधिग्रहण यायेमदु । [३]
नाउरुया वैधानिक व्यवस्था भतिचा जटिल दु । मू न्यायाधीस नायो जुइगु सर्वोच्च अदालत नाउरुया संविधान कथं दक्कले त:जा:गु (उच्च)संस्था ख: । मेमेगु मुद्दात निम्ह न्यायाधीस दुगु एपेलेट न्यायालयस दायर यायेज्यु । संसदं न्यायालयया निर्णय (घोषणा) यात हिलेफैमखु तर अस्ट्रेलियाया उच्च न्यायालय नं धा:सा नाउरुया न्यायालयया निर्णय (घोषणा) हिलेफै ।[१७] अथे जूसां साधारण अवस्थाय् थन्या:गु मुद्दात उलि खनेमदु । क्वयेयागु न्यायालयस जिल्ला न्यायालय व परिवार न्यायालय दै । थ्व निगुलिं हे न्यायालय रेसिडेन्ट म्याजिस्ट्रेटं नेतृत्व याइ, थन्यापिं म्याजिस्ट्रेटत सर्वोच्च न्यायालयया रजिस्ट्रार जुइ । थन निगु "उप" न्ययालय नं दइ पब्लिक सर्भिस अपील बोर्ड व पुलिस अपील बोर्ड, थ्व निगुलिं हे बोर्डया अध्यक्ष मू न्यायाधीस जुइ ।[१८]
नाउरुया थ:गु हे सेना मदु, छगू अनौपचारिक सन्धिया आधारय् थ्व जिम्मेवारी अस्ट्रेलियां कःघाना च्वंगु दु । थन नागरिक तयेसं नियन्त्रित छगू चीधंगु प्रहरी बल दु ।[१]
जिल्लात
[सम्पादन]
नाउरुयात १४गु प्रशासनिक जिल्लाय् ब्वथलात:गु दु, थुकियात ८गु निर्वाचन क्षेत्रय् ब्वथलातःगु दु । थनया जिल्लात क्वये च्वया कथं ख: -
अन्तरराष्ट्रिय सम्बन्ध
[सम्पादन]१९६८य् स्वतन्त्र जुइ धुंका नाउरुं विशेष दुजः (सदस्य) कथं कमनवेल्थ अफ नेसनया दुजः (सदस्यता काल) जुल व २०००स पूर्ण दुजः (सदस्य) जुल ।[२] १९९१इ नाउरु एसियली विकास बैंकया दुजः जुल व १९९९य् यु.एन. या दुजः जुल । थ्व देय् प्रशान्त टापु फोरम, दक्षिण प्रशान्त प्रादेशिक वातावरणीय कार्यक्रम, दक्षिण प्रशान्त कमिशन, व दक्षिण प्रशान्त एप्लाइड जियोसाइन्स कमिसनया दुजः ख: । अमेरिकी वातावरणीय विकिरण मापन ज्याझ्वःया मौसम-मोनिटरिंग फ्यासिलिटी नं थ्व टापुइ सञ्चालन जुयाच्वंगु दु ।
नाउरु व अस्ट्रेलियाया बांला:गु कुटनैतिक सम्बन्ध दु । अनौपचारिक रक्षा सन्धि नापं सेप्टेम्बर २००५य् निगु देय् दथुइ जुगु "मेमोर्यान्डम अफ अन्डर्स्ट्यांडिंग"या लिच्वया कथं अस्ट्रेलियां नाउरुयात आर्थिक ग्वहालि व प्राविधिक ग्वहालि नं यानाच्वंगु दु । थ्व ग्वहालि कथं अस्ट्रेलियां नाउरुयात बजेट देकेत छम्ह अर्थ सचिव, स्वास्थ्य व शिक्षा सल्लाहकार बिया ग्वाहालि यानाच्वंगु दु । थुकि पलेसा (बदलाय्) नाउरुं शरणार्थीतयेत अस्ट्रेलियाय् प्रकृया जुयाच्वंत्तलेयातः थ:गु देसय् तया तइ ।[१२] नाउरुया ध्यबा थ:गु हे मदु, अथे जुया: अस्ट्रेलियन डलर यात हे थ:गु ध्यबा कथं छ्यलाच्वंगु ख: ।
नाउरुं यु.एन. या सदस्य कथं ताइवान मामिलाय् थ:गु हे कथंया मत तया ताइवान व चीन निगु हे देय् नापं आर्थिक ग्वहालि कयाच्वंगु दु । २००२स नाउरुं छगू सन्धियाना चीन नाप कुटनीतिक सम्बन्ध जुलाई २१, २००२ निसें न्ह्याकल । चीनं ६० मिलियन अमेरिकी डलर बी धका बाचा यागुलिं नाउरुं थ्व प्रतिबद्धता यागु ख: । थुकिया लिच्व: ताइवानं नीन्हुया दुने हे नाउरुनाप थ:गु कुटनीतिक सम्बन्ध क्वचायेकल । नाउरुं ताइवान नाप थ:गु स्वापू मे १४, २००५स हाकनं न्ह्याकल [१९] व चीन नाप थगु सम्बन्ध मे ३१, २००५स क्वचायेकल । अथे जूसां चीनया कुटनीतिक निकाय आ: नं नाउरुइ सक्रिय दु ।
भूगोल
[सम्पादन]नाउरु छगु चीधंगु, खें बांलूगु (आकारया) टापु ख: । थ्व देय् पश्चिमी प्रशान्त महासागरय् इक्वेटर स्वया ४२कि मि (२६ माईल) तापाक्क ला: । थ्व टापुयात भिम्पुया श्रिंखलां (कोरल रीफं) चा:हुइक कुना (घेरेयाना)त:गु दु, भिम्पु श्रिंखला (कोरल रीफ) चीधंगु ज्वारभाताय् (लो टाइडय्) खनेदइ व पिन्याकलं डटेड दइ | भिम्पुया श्रिंखलां (रीफ)यात समुद्र पाखे तःजा:गु लखं (डीप वाटरं) यंकी धाःसा दुनेपाखें फिदुगु समुद्र सिथं (बीचं) । भिम्पुया श्रिंखलां (रीफ)या उपस्थितिं याना थ्व थासय् बन्दरबाह दयेके मछिं तर भिम्पुया श्रिंखलां (रीफ)य् १६गु मानव निर्मित नहरत दु गुकिं चीधंगु नांचा (नाउ) यात टापुइ वय्-वने यायेत अपुइकातःगु दु । १५०–३०० मि (थ्यंमथ्यं ५००–१०००फीट) ब्याया छगु उर्बर तटीय थाय् समुद्र सिथय् दु । भिम्पुया श्रिंखलां (कोरल क्लिफ) तयेसं दथुइच्वंगु प्लाटु (टापुया भासं टपसाइड)यात भुनात:गु दु । थ्व प्लाटुया दक्कले त:जा:गु थाय् समुद्र सतह स्वयां ६५मि.(२१३ फि) च्वये ला: । थ्व टापु उर्बर थाय् कोस्टल बेल्ट जक ख: गन नैक्यामाया बालि दइ । बुआदा लगूनयात चा:हुइकात:गु थासय् म्वा: (केरा), फंसि (कट्टहर); तरकारी, पान्डानस सिमा व टापुइ ह्वइगु हार्डवूड दसु- टोमानो सिमा पियेगु या । थ्व टापुयु जनसंख्या कोस्टल बेल्ट व बुआदा लागय् मेमेगु सिबे अप्वः दु ।
नाउरु प्रशान्त महासागरया ३गूगु त:धंगु फोस्फेट रक टापु मध्ये छगू ख:, मेगु निगू टापुत किरिबाटीय् बनाबा व फ्रेञ्च पोलिनेसियाय् मकातिया ख: । फोस्फेट रक टापु जूसां थ्व थाय्या फोस्फेट रिजर्भ सिधय् हे त्यंगु दु । प्लाटुया दथुइ फोस्फेट माइनिंगं छगू १५मि. (४९फिट)या दुरु (चून) लोहं दुगु उजाड भूमि जक ल्यंकूगु दु । छगू शताब्दीया खानीज्यां ४/५औं जमीन स्येंकुगु दु । खानीज्यां याना एक्स्क्लुसिभ इकोनोमिक क्षेत्रय् नं प्रभाव लाकूगु दु । व थासय् ४०% समुद्री (मरिन) जीवत लखय् व:गु सिल्ट व फोस्फेटं याना मदय् धुंकुगु विश्वास का:गु दु ।[२०]
नाउरुइ नीलः (फ्रेश ल:)या निश्चित मात्रा जक ल्यं दनि । छेंया क:सिइ वा वइबले फयात:गु ल: व छगू, जीर्ण डिस्यालिनेसन प्लान्टया भलसाय् थ्व देय्या ल:या आपूर्ति (गुजारा) जुया च्वंगु दु । नाउरु इक्वेडर व महासागरया नापं ला:गुलिं थनया मौसम न्ह्याबलें तस्कं ताहांन्व:गू व सुख्खा वायु (ह्युमिड) दु । थ्व टापुइ नोभेम्बर व फेब्रुवरीया दथुइ मनसूनया वागाइ । वार्षिक वृष्टि यक्व म्हो व एल निन्यो दक्षिणी अस्सिलेसननं तस्सकं प्रभावित जू । थन अनिकाल (खडेरी) जूगु नं यक्वं दसु (रेकर्ड) दु ।[३] थनया तापक्रम न्हिनय् २६ निसें ३५ डिग्री सेल्सियस व चान्हय् २५ निसें २८ डिग्री सेल्सियसया दथुइ लाइ । छगू टापु देय् कथं नाउरु मौसम हिलेज्या व समुद्री सतह थाहां वइगु थें न्या:गु समस्यां खतराय् ला: । तर थ्व टापुइ थन्यागु खतराया मापन धासा याये थाकु, थ्व टापुया म्होतिं नं ८०% जमिन ल:या सतह स्वया भतिचा जक च्वयेला, तर थ्व थासय् फोस्फेट माइनिंगं जूगु प्रभावया पुनर्निर्माण ज्या सिमध: तल्ले मनूयाबस्ती दयेके छिनी मखु । [२०]
थ्व थासय् आदिवासी वनस्पति ६०गु जक्क रेकर्डेड भास्कुलर वनस्पति प्रजाति दु गुकी छगू नं एन्डेमिक मदु । नैंक्या कृषि, खानी व पिनें ह:गु प्रजातितयेसं थनया आदिवासी प्रजातियात बांमलाक्क स्येंकूगु दु ।[३] थ्व थासय् आदिवासी स्तनधारी जमिन प्राणी छथी हे मदु, थन छुंछुं आदिवासी झंगत दु, गुकी एन्डेमिक नाउरु रीड वार्ब्लर नं ला:, थन छुं की व कंगलि (गंगटो) ला: । पोलिनेसियन छुं, भौ, खिचा, फा व खा थ्व टापुइ मेमेगु थासं हया लहिनातःपिं जीवत खः ।
अर्थतन्त्र
[सम्पादन]
नाउरुया अर्थतन्त्र पूर्णरुपय् थें थनया म्हो जुया वनाच्वंगु फोस्फेट डिपोजिटय् आधारित दु व थनया मा:गु अप्व: वस्तु आयात यायेमा: ।[२१] चीधंगु मात्राय् खानीज्या आ नं एन.पी.सीं. यानाच्वंगु दनि । थनया सरकारं NPCया आयया छगु प्रतिशत नाउरु फोस्फेट रोयलिटीज् ट्रस्टय् तइ । थ्व ट्रस्टं भविष्यकलीन लगनि (लंगटर्म इन्भेस्ट्मेन्ट)यात व्यवस्थापान याइ; थुकिया मू आज्जु (लक्ष्य) थनया मनुतयेत फोस्फेट रिजर्भ सिधय् धुंका नं छुं ग्वाहालि बीगु ख: । अथे जूसां बांमलागु लगनि (इन्भेस्ट्मेन्ट)या इतिहासं, अर्थ अव्यवस्थापन, म्वायेकं अप्व: ध्यबा छ्यलीगु व भ्रस्टाचारं ट्रस्टया पूंजि म्हो जुयावनाच्वंगु दु । दसुकथं-मेलबर्नया नाउरु हाउस २००४य् आर्थिक त्याया कारणं मी माल धाःसा एअर नाउरुया छगु बोइंग ७३७-४०० डिसेम्बर २००५य् अधिग्रहण जुल - तर थ्व विमानया थासय् २००६या जुनय् बोइंग ७३७-३०० मोडेलया जहाज वल व हवाई सुविधा हानं सुचारु जुल।[२२][२३] थ्व ट्रस्टया भ्याल्यू १९९१य् अस्ट्रेलियन डलर १,३०० मिलियनं २००२य् $१३८ मिलियनय् क्वहांवल।[२४] नाउरु थौंया ईलय् सरकारया आधारभूत ज्या हे न्ह्याकेमफुगु अवस्थाय् दु, थनया राष्ट्र बैंक इन्सोल्भेन्टय् दु व कुल गार्हस्थ उत्पादन म्हतिं (प्रतिव्यक्ति) US$५,००० प्रति दंय् क्वाहां व:गु दु । १९८०या दशकया पुर्वार्धय् थ्व देय्या कूल गार्हस्थ उत्पादन म्हतिं हलिमया हे दक्कले अप्व: दुगु ख: ।
नाउरुइ व्यक्तिगत आयकर मदु, व सरकारं ज्यायाइपिं ९५% नाउरुमितेत ज्या ब्यु। थनया बेरोजगारी दर ९०% दु।[१][२५] एसियाली विकास बैंक कथं थनया सरकारयात आर्थिक सुधार यायेत कडा म्यान्डेट ब्युसां थनया फोस्पेट खनिजया अभावय् सरकारं मध्यम-ईया निंति पिनेया आर्थिक सहायता मदेक छुं याये फैमखु।[२४] डीप सी फिसिङया अधिकार मिया छुं राजस्व काय्छिंगु खनेदु। पर्यटनं थ्व देय्या अर्थतन्त्रय् तधंगु असर मया व थन फ्यासिलिटी होटेलत सिक्क म्हो जक्क दु; दसु मेनेन होतेल व OD-N-Aiwo होतेल।
१९९०या दशकय् नाउरु ट्याक्स हाभेन जुल व पिनेया नागरिकतेत राहदानी मीगु ज्या यात। अन्तर-सरकारी Financial Action Task Force on Money Laundering संस्थां नाउरुयात १५गु "non-cooperative" देय्य् सूचीकृत यायेधुंका २००३य् थ्व देय् नं अन्यागु ज्याय् कटौती यात। अक्टोबर २००५य् थनया ट्याक्स हाभेन विधानया संसोधन व उकिया उचित पालना यायेधुंका FATF नं नाउरुया नां non-cooperative धलःखं चीकाबिल।[२६]
जनसंख्या
[सम्पादन]
थ्व टापुया कूल जनसंख्या १३,०४८य् ५८% नाउरुमि ख: धासा २६% मेमेगु प्रशान्त महासागरीय मूलयापिं मनूत ख: । ८% चीनी मूलया मनूत ख: धा:सा ८% युरोपियन मूलयापिं दु ।[१] नाउरुया आधिकारिक भाय् नाउरु भाषा , छगू प्रशान्त महासागरीय भाय् ख: । अंग्रेजी भाषा अप्व: छ्यलीगु खने दु व थ्व भाय् सरकारी व व्याबसायिक भाय् ख: ।
थ्व देय्या मू धर्म ख्रिस्टी धर्म ख: (२/३ ब्व प्रोटेस्टेन्ट, व १/३ ब्व रोमन क्याथोलिक गिर्जाघर) । थन बहाइ धर्मावलम्बिया नं छुं ब्व जनसंख्या दु । थनया संविधानं धर्म निरपेछ्यताया अधिकार प्रदान यानातःगु दु, तर सरकारं छुं धार्मिक पुचःतयेगु ज्या पनात:गु दु, दसुया कथं युशु ख्रिश्टया लिपाया दिंया सन्त व येहोभाया विट्नेस धा:गु निगू पन्थया ज्या सरकारं पनांत:गु दु । थ्व निगू देय्या यक्वं दुजः (सदस्य) पिनेयापिं ख: व इमित: नाउरु फस्फेट कर्पोरेसनं ज्याय् तयात:गु दु ।[२७]
थनया जीवनस्तर थहां वंगुलिं थनया जनजीवनय् भतिचा नकरात्मक असर नं ला:गु दु । नाउरुमित हलिमया दक्कले त:ग्वारापिं मनूया ल्याखय् ला:, थनया ९०% स्वयां अप्व वस्यक मनूत मा:गु सिबें अप्वः ल्ह्वं (ओभरवेट) ।[२८] नाउरुइ हलिमया हे दक्कले अप्व: प्रतिशत डायबिटिज मलाइटस प्रकार २ दु, ४०% स्वया अप्व प्रतिशत मनूत थ्व ल्वचं ग्रस्त दु ।[२९] थन खने दुगु मेमेगु ल्वय् रेनल फेलुवर (जलासँ ज्या मयाइगु) व हार्ट फेलुवर (नुग:चूं ज्या मयाइगु) खः । थनया औसत आयु (लाइफ् एक्स्पेक्टेन्सी) मिजंपिनि ५८.० व मिसापिनि ६५.० दं दु ।[३०]
थन साक्षरता ९७% दु, थन ६दं निसें १५दं (१-१० कक्षा) तक्कया मस्तय् निंतिं शिक्षा अनिवार्य दु । ११ व १२ कक्षा धाःसा अनिवार्य मदु ।.[३१] दक्षिण प्रशान्त विश्वविद्यालयया छगू क्याम्पस थ्व टापुइ दु; क्याम्पस दयेके न्ह्य: थनया विद्यार्थीत अप्वःयाना अस्ट्रेलियाय् विश्वविद्यालय स्तरया अध्ययनया निंतिं वनीगु खनेदु ।
संस्कृति
[सम्पादन]
नाउरुमित पोलिनेसियन व माइक्रोनेसियन नाविकतयेगु सन्तति ख: । इमिसं नाउरुया आदिवासी धर्मय् विश्वास याइ व इजेबोंग नंयाम्ह छम्ह मिसा द्यः व भूमिया आत्मा बुइतानीयात पुज्याइ । न्हापाया १२गु वस्ती निगू बस्ती २०औं शताब्दी लोप जुल । आंगम दिं अक्टोबर २६स निगूगु हलिम ल्वापू धुंका नाउरुमितयेगु १५०० स्वया म्हो जुगु जनसंख्या हानं सुथां लानाव:गुया निंतिं हनी । पाश्चात्य सामन्तीतयेगु प्रभावं थनयागु आदिवासी संस्कृति लोप जुयाच्वंगु प्रभाव थन खने दइ । छुंछुं पुलांगु चलन आ: नं दनि व छुं पुलांगु संगीत, कला व वास्तु, न्यांलायेगु आदि परम्परा धाःसा आ: नं ल्यनाच्वंगु दनि ।
नाउरुइ न्हिपौ प्रकाशीत जुयाच्वंगु मदु, तर थन छुं वापौ व बाछि पौ धाःसा दु, दसुया कथं "बुलेटिन, सेन्ट्रल स्टार न्युज व द नाउरु कोनिकल यात काय् छिं । थन छगू राज्यं संचालित टेलिभिजन स्टेसन, नाउरु टेलिभिजन (NTV) दु गुकिं न्यूजील्यांडया कार्यक्रम प्रशारण याइ । थन छगू राज्यं संचालित "रेडियो नाउरु" धा:गु रेडियो स्टेसन दु । थ्व रेडियो स्टेसनं रेडियो अस्ट्रेलिया व बी.बी.सी.या कार्यक्रम छ्यली ।[३२]
अस्ट्रेलियामि नियम फूटबल नाउरुइ दक्कले लोकंह्वा:गु कासा ख: । थन थुकिया लीग धेंधेंबल्ला कासा नं जुइ गुकिइ न्हय्गु खल:नं ब्वति काइ । थुकिया फुक्कं कासा लिंकबेल्ट ओभल रंगशालाय् जुइ । थ्व रंगशाला थ्व देय्या छगू जक रंगशाला ख: । मेमेगु लोकंह्वागु कासाय् सफ्टबल, क्रिकेट, गल्फ, सेलिंग, टेनिस, फूटबल, आदि ला: । नाउरुं कमनवेल्थ धेधेबल्ला व ओलम्पिक कासाय् ब्वति कायेगु या: । थनयाम्ह भारोत्तोलक मार्कस स्टेफन छम्ह तस्सकं नांजाम्ह कासामि ख: । वयेकलं थनया २००३स जूगु आमनिर्वाचनय् त्याना आ: सांसद जुयाच्वंगु दु । नाउरुया निम्ह टेनिस कासामि डेविड देतुदामो व वयेक:या केंहें एन्जेलिटा देतुदामो थौंकन्हे छात्रवृतिइ अमेरिकाय् एथ्लेटिक्स ब्वना च्वंगु दु । डेविडजुं क्यामेरोन विश्वविद्यालय ओक्लाहोमां व एंजेलिटां कलिन काउन्टी टेक्सासया निंतिं म्हिताच्वंगु दु ।
थनया छगु सांस्कृतिक ज्याझ्वः नड्डी झंग समुद्रं लिहां वइबले ज्वनीगु ख: । सनिलय् व बहनि मनूत समुद्र सिथे सतर्क जुया थ:थ:गु जा: (जाल) ल्यासो झंग वइगु थासय् वांछवया तइ । नाउरुमि ल्यासो छपू खिप:या छगू सिथय् भार तया: दयेकात:गु दइ । झंग वइबले ल्यासो वांछवया व ल्यासों झंगयात लाइगु वा ल्यासों झंगयात भुना झंग बंय् कुतुं वइ । थथे याना ज्वंपिं झंगतयेत: थनयापिं मनूतयेसं स्याना लाया प्रकारया कथं दयेका नइ ।[३३]
स्वयादिसँ
[सम्पादन]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
लिधंसा
[सम्पादन]
खंग्वसफू अर्थ विकिस्नरीय्
सफू विकिसफूय्
धापू विकिधापूय्
श्रोत च्वसु विकिश्रोतय्
किपा व मध्यक विकिमंकाय्
बुखं विकिबुखंय्
सीकिगु श्रोत विकिभर्सिटीय्
- ↑ १.० १.१ १.२ १.३ CIA World Fact Book URL accessed 2006-05-02.
- ↑ २.० २.१ Republic of Nauru Permanent Mission to the United Nations URL Accessed 2006-05-10
- ↑ ३.० ३.१ ३.२ ३.३ Nauru Department of Economic Development and Environment. 2003. First National Report To the United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD) URL Accessed 2006-05-03
- ↑ McDaniel, C. N. and Gowdy, J. M. 2000. Paradise for Sale. University of California Press ISBN 0-520-22229-6 pp 13–28
- ↑ Ellis, A. F. 1935. Ocean Island and Nauru - their story. Angus and Robertson Limited. pp 29–39
- ↑ Ellis, A. F. 1935. Ocean Island and Nauru - their story. Angus and Robertson Limited. pp 127–139
- ↑ Agreement between Australia, New Zealand and United Kingdom regarding Nauru]
- ↑ Lundstrom, John B., The First Team and the Guadalcanal Campaign, Naval Institute Press, 1994, p. 175.
- ↑ Haden, J. D. 2000. Nauru: a middle ground in World War II Pacific Magazine URL Accessed 2006-05-05
- ↑ Garrett, J. 1996. Island Exiles. ABC. ISBN 0-7333-0485-0. pp176–181
- ↑ Highet, K and Kahale, H. 1993. Certain Phosphate Lands in Nauru. The American Journal of International Law 87:282–288
- ↑ १२.० १२.१ १२.२ Australian Department of Foreign Affairs and Trade. Republic of Nauru Country Brief - November 2005 URL accessed on 2006-05-02.
- ↑ [१][dead link]
- ↑ Gordon, M. November 5, 2005. Nauru's last two asylum seekers feel the pain. The Age URL Accessed 2006-05-08
- ↑ ABC News. February 12, 2007. Nauru detention centre costs $2m per month. ABC News Online URL Accessed 2007-02-12
- ↑ Ogden, M.R. Republic of Nauru URL Accessed 2006-05-02.
- ↑ Nauru (High Court Appeals) Act (Australia) 1976. Australian Legal Information Institute URL Accessed 2006-08-07
- ↑ State Department Bureau of East Asian and Pacific Affairs September 2005 URL Accessed 2006-05-11
- ↑ AAP. May 14 2005. Taiwan Re-establishes Diplomatic Ties with Nauru URL Accessed 2006-05-05
- ↑ २०.० २०.१ २०.२ Republic of Nauru. 1999. Climate Change Response Under the United Nations Framework Convention on Climate Change URL Accessed 2006-05-03 Cite error: Invalid
<ref>tag; name "climate" defined multiple times with different content - ↑ Big tasks for a small island URL Accessed 2006-05-10
- ↑ Receivers take over Nauru House. The Age URL Accessed 2006-05-09
- ↑ Air Nauru flight Schedule URL Accessed 2006-05-02.
- ↑ २४.० २४.१ Asian Development Bank. 2005. Asian Development Outlook 2005 - Nauru URL Accessed 2006-05-02
- ↑ "Paradise well and truly lost", The Economist, 20 December 2001 URL Accessed 2006-05-02.
- ↑ FATF. October 13, 2005. Nauru de-listed URL Accessed 2006-05-11
- ↑ US Department of State. 2003. International Religious Freedom Report 2003 - Nauru URL accessed 2005-05-02.
- ↑ Obesity in the Pacific: too big to ignore. 2002. Secretariat of the Pacific Community ISBN 982-203-925-5
- ↑ King, H. and Rewers M. 1993. Diabetes in adults is now a Third World problem. World Health Organization Ad Hoc Diabetes Reporting Group. Ethnicity & Disease 3:S67–74.
- ↑ WHO The world health report 2005. Nauru URL Accessed 2006-05-02
- ↑ Waqa, B. 1999. UNESCO Education for all Assessment Country report 1999 Country: Nauru URL Accessed 2006-05-02.
- ↑ BBC News. Country Profile: Nauru. URL Accessed 2006-05-02.
- ↑ Banaba/Ocean Island News. URL Accessed 2006-05-11.
पिनेयागु स्वापू
[सम्पादन]- झीगु वायुसेवा - भूतपूर्व एअर नाउरु
- Open Directory Project - नाउरु डिरेक्टरी क्याटेगोरी
- Nauru संयुक्त राष्ट्र संघया स्थाइ (पर्मानेन्ट) मिसन
- सेनप्याक - गणतन्त्र नाउरुया आइ.एस.पी.
- गूगल अर्थय् नाउरु
 |
विकिमिडिया मंका य् थ्व विषय नाप स्वापु दुगु मिडिया दु: Nauru |