Ermənistan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 26 sentyabr 2024-cü il tarixli 1749 nömrəli qərarına hakim H.Tovmasyanın xüsusi rəyi

Bu sənədin qeyri-rəsmi tərcüməsinin redaktəsi Siyavuş Bağırov[1] tərəfindən edilmişdir.

Ermənistan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi 24 sentyabr 2024-cü ildə yazılı icraat qaydasında açıq iclasda “Ermənistan və Azərbaycan arasında Dövlət Sərhədinin Demarkasiyası və Sərhəd Təhlükəsizliyi Komissiyasının və Azərbaycan və Ermənistan arasında Dövlət Sərhədinin Demarkasiyası üzrə Dövlət Komissiyasının birgə fəaliyyəti haqqında” əsasnamədə təsbit edilmiş öhdəliklərin Ermənistan Konstitusiyasına uyğunluğu barədə işi üzrə məhkəmə baxışı keçirmişdir.

26 sentyabr 2024-cü ildə isə Əsasnamədə nəzərdə tutulan öhdəliklərin Konstitusiyaya uyğun olması barədə Qərar qəbul etmişdir[2].

“Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya Qanununun 62-ci maddəsinin 10-cu bəndinə əsaslanaraq, aşağıda Konstitusiya Məhkəməsinin SDO-1749 qərarı ilə bağlı xüsusi rəyi təqdim edirəm:

1. Qərarın səbəbləri və yekun hissələri ilə bağlı öz etirazımı bildirməzdən əvvəl, qeyd etmək istəyirəm ki, bu iş üzrə Konstitusiya Məhkəməsinə təqdim edilmiş ərizə “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya Qanununa əsasən ərizələrə qoyulan tələblərə cavab vermir. Konstitusiya Məhkəməsi bu ərizəni icraata qəbul etmək səlahiyyətinə malik deyildi, buna görə də bu ərizənin əsasında qərar qəbul etmək imkanına malik deyildi.

Sözügedən Əsasnamə Ermənistan parlamenti tərəfindən ratifikasiya edilməli idi və bu səbəbdən Əsasnamə, ümumiyyətlə, (indiki vəziyyətdə – red.) Konstitusiya Məhkəməsinin tədqiqetmə predmeti ola bilməz.

Ermənistan Respublikası Konstitusiyasının “Beynəlxalq müqavilələrin ratifikasiyası, dayandırılması və ləğvi” adlanan 116-cı maddəsinə görə Ermənistan parlamenti aşağıdakı beynəlxalq müqavilələri ratifikasiya edir, dayandırır və ya ləğv edir:

(1) insanın və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqlarına, habelə onların öhdəliklərinə aid olan;

(2) siyasi və ya hərbi xarakter daşıyan;

(3) Ermənistan Respublikasının beynəlxalq təşkilata üzvlüyünü nəzərdə tutan;

(4) Ermənistan Respublikası üçün maliyyə və ya əmlaki öhdəlikləri nəzərdə tutan;

(5) tətbiqi qanuna dəyişiklikləri və ya yeni qanunun qəbulunu nəzərdə tutan və ya qanuna zidd normaları ehtiva edən;

(6) ratifikasiyanı birbaşa nəzərdə tutan;

(7) qanunla tənzimlənməli olan məsələləri ehtiva edən beynəlxalq müqavilələr.

Konstitusiyanın 168-ci maddəsinin 1-ci hissəsinin 3-cü bəndinə uyğun olaraq, Konstitusiya Məhkəməsi “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” qanunla müəyyən edilmiş qaydada beynəlxalq müqavilə ratifikasiya edilənədək onda nəzərdə tutulmuş vəzifələrin Konstitusiyaya uyğunluğunu müəyyən edir.

Beləliklə, Konstitusiya parlament tərəfindən ratifikasiyaya təqdim edilməli olan beynəlxalq müqavilələri müəyyən edir və yalnız bu cür müqavilələr ratifikasiyadan əvvəl Konstitusiya Məhkəməsinin tədqiqetmə predmetinə çevrilə bilər. Bu halda Əsasnamənin təhlili bizə açıq şəkildə belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, onun məzmunu Konstitusiyanın 116-cı maddəsinin mənasında müəyyən edilmiş müqavilə deyil.

Əgər Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən bu məsələnin müzakirəsi onun gələcəkdə parlament tərəfindən ratifikasiya edilməsi üçün əsas kimi Konstitusiyanın 116-cı maddəsinin 1-ci hissəsinin 6-cı bəndində təsbit edilmiş müddəa götürülübsə, onda Əsasnamədə birbaşa ratifikasiyanı nəzərdə tutan müddəanın faktiki olaraq olmaması açıq şəkildə görünür.

Əsasnamənin 7-ci bəndinə uyğun olaraq, onun qüvvəyə minməsi üçün zəruri olan bütün dövlətdaxili prosedurların yerinə yetirilməsi barədə sonuncu yazılı bildirişdən sonra Əsasnamə qüvvəyə minir və delimitasiya işlərinin yekunlaşması ilə qüvvədən düşür.

Bundan başqa, 7-ci bənd burada mahiyyətcə ratifikasiyaya tabe olub-olmaması (yəni söhbətin mütləq ratifikasiyadan asılı hala salınması – red.) məsələsinin tənzimlənə biləcəyi bir müddəa olsa da, belə bir məzmuna malik bir kontentə malik deyil.

Eyni zamanda, dövlətdaxili prosedurlar onların məcburi ratifikasiyasını nəzərdə tutmur. Konstitusiyanın 132-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən: “Respublika Prezidenti, Hökumətin təklifi ilə, qanunla müəyyən edilmiş hallarda və qaydada ratifikasiyaya ehtiyac olmayan beynəlxalq müqavilələri təsdiq edir, dayandırır və ya ləğv edir”.

Nəzərə alaraq ki, Əsasnamə Konstitusiyaya istinadən parlament tərəfindən ratifikasiyaya təqdim edilməli olan beynəlxalq müqavilə deyil və onun tərkibində birbaşa ratifikasiyanı nəzərdə tutan müddəa yoxdur, dövlətdaxili prosedurlar dedikdə yalnız Konstitusiyanın 132-ci maddəsinin 2-ci hissəsində müəyyən edilmiş prosedur nəzərdə tutulmalıdır.

2. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Konstitusiya Məhkəməsi bu iş üzrə müraciəti icraata qəbul etmək və həmin müraciət əsasında mahiyyəti üzrə qərar çıxarmaq səlahiyyətinə malik deyildi. Lakin, icraata qəbul edərək onu araşdırdığı halda belə, SDO-1749 qərarında Konstitusiya Məhkəməsi Əsasnamə təsbit olunmuş öhdəliklərin Konstitusiyaya uyğunluğunun qiymətləndirilməsində və metodologiyada bir sıra mühüm pozuntulara yol vermişdir. Bu pozuntular həm Konstitusiyanın, həm də “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya qanununun pozulmasına səbəb olmuşdur, eləcə də gələcəkdə konstitusiya quruluşunun pozulmasına gətirib çıxara bilər. Bunu əsaslandırmaq üçün aşağıdakıları qeyd etmək lazımdır.

2.1. Konstitusiya Məhkəməsi əvvəlcə yalnız Konstitusiyanın preambulası çərçivəsində konstitusion məsələsini araşdırmaqla özünü məhdudlaşdırmışdır ki, bu da Konstitusiyanın və “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya qanununun kobud pozuntusudur. Bununla da, Konstitusiya Məhkəməsi mahiyyət etibarilə Əsasnamədə təsbit edilmiş öhdəliklərin konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamaqdan imtina etmişdir, halbuki bu, onun birbaşa vəzifəsidir – Konstitusiyanın 167-ci maddəsinin 1-ci hissəsinə, 168-ci maddənin 3-cü hissəsinə və “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya qanununun 1-ci maddəsinin 1-ci bəndinə, 63-cü maddənin 1-ci bəndinə uyğun olaraq, həmin qanunun 32-ci maddəsi ilə birgə tətbiq edilməlidir.

Konstitusiya Məhkəməsi ümumiyyətlə sərhəd delimitasiyası və sərhəd təhlükəsizliyi məsələləri üzrə komissiyaların yaradılması və fəaliyyətinin konstitusiyaya uyğunluğu məsələsinə toxunmamışdır. Halbuki, bu məsələ həmin komissiyaların fəaliyyət nəticələrinin qanuniliyini və Əsasnamədə təsbit edilmiş öhdəliklərin Konstitusiyaya uyğunluğunu müəyyən edir. Bu məsələnin tamamilə gözardı edilməsi sadəcə olaraq konstitusion məhkəmə icraatından imtina və bu iş üzrə Konstitusiya Məhkəməsinin konstitusion funksiyasının faktiki olaraq ləğvi deməkdir.

Belə ki, Konstitusiyanın 2-ci maddəsinin ikinci hissəsinə əsasən, Xalq öz hakimiyyətini azad seçkilər, xalqın səsverməsi, habelə Konstitusiyada nəzərdə tutulmuş dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanları və vəzifəli şəxslər vasitəsilə həyata keçirir (vurğu H.Tovmasyana aiddir). Deməli, dövlət hakimiyyəti səlahiyyətlərini yalnız Konstitusiyada nəzərdə tutulmuş orqanlar həyata keçirə bilər və konstitusiya heç bir dövlət hakimiyyəti orqanına, hətta parlamentə də Konstitusiyada nəzərdə tutulmayan dövlət hakimiyyəti səlahiyyətlərinə malik orqanlar yaratmaq səlahiyyəti vermir. Bu (yəni belə orqanlar yaratmaq səlahiyyəti – red.), daha çox icra hakimiyyəti orqanlarına və hökumətin başçısına və ya digər üzvlərinə aiddir. Başqa sözlə, Baş Nazirin qərarı ilə yaradılan komissiya yalnız məşvərətçi orqan ola bilərdi ki, o, məşvərət xarakteri daşıyan sənədləri, ola bilsin ki, onların yurisdiksiyasına aid olan hüquqi aktların layihələrini də Baş nazirin və ya Hökumətin müzakirəsinə təqdim etsin.

Bundan əlavə, Konstitusiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən, dövlət və yerli özünüidarə orqanları və vəzifəli şəxslər yalnız Konstitusiya və ya qanunlarla səlahiyyət verilmiş hərəkətləri həyata keçirmək səlahiyyətinə malikdirlər. Buna görə də, yalnız Konstitusiyada nəzərdə tutulmuş, səlahiyyətləri Konstitusiya və (və ya) qanunla müəyyən edilmiş orqanlara dövlət hakimiyyəti səlahiyyətləri verilə bilər. Heç bir orqana heç bir beynəlxalq müqavilə və ya qanuna uyğun olmayan normativ və ya fərdi hüquqi aktla dövlət hakimiyyəti səlahiyyətləri verilə bilməz. Bu, əsas konstitusiya prinsiplərindən olan qanunçuluğun pozulmasıdır.

Sərhəd məsələlərinin tənzimlənməsinə gəldikdə isə, Konstitusiyanın 146-cı maddəsinin 4-cü hissəsinə[3] əsasən, bu, icra hakimiyyətinin funksional səlahiyyətləri çərçivəsində Hökumətin, qanunverici hakimiyyətin funksional çərçivəsində isə parlamentin səlahiyyətidir. Bu, həmçinin dövlət sərhədinə aid beynəlxalq müqavilələrin ratifikasiyasını da əhatə edir.

Yuxarıda qeyd olunanlardan fərqli olaraq, Əsasnamənin bir sıra müddəalarında sərhədlərin delimitasiyası və sərhəd təhlükəsizliyi məsələləri üzrə komissiyalar məşvərətçi funksiyalar kimi deyil, dövlət-hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik qurumlar kimi müəyyən edilmişdir.

Ələlxüsus:

1) Sərhəd təhlükəsizliyi məsələləri üzrə komissiyalar bütün dövlət sərhəd xəttinin keçməsi ilə bağlı protokol-təsvir tərtib etmək səlahiyyətinə malikdirlər ki, bu da əlavələri ilə birlikdə Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında dövlət sərhədi haqqında müqavilənin ayrılmaz hissəsini təşkil edəcəkdir (Əsasnamə, bənd 5.2 və 5.4). Bu isə məsləhətçi orqanın funksiyası deyil, icra hakimiyyəti orqanına xas olan bir səlahiyyətdir;

2) Bu komissiyalar müvafiq işlərin icrasını təşkil edir və nəzarət edir, eləcə də sərhəd delimitasiyasına dair digər işlərin icrasını həyata keçirirlər (Əsasnamə, bənd 2.2);

3) Ekspert qruplarının fəaliyyətinə rəhbərlik və nəzarət edirlər.

Beləliklə, bu komissiya Konstitusiyada nəzərdə tutulmayan, lakin dövlət-hakimiyyət xarakterli konkret səlahiyyətləri ilə qanunsuz şəkildə təmin olunmuş bir orqandır. Onun fəaliyyəti və nəticələri buna görə tamamilə qeyri-konstitusionaldır; bu, Konstitusiyanın dəyişilməz 2-ci maddəsinə və 6-cı maddəsinin 1-ci hissəsinə ziddir. Buna görə də, Əsasnamədə təsbit edilmiş komissiyaların dövlət-hakimiyyət hakimiyyət səlahiyyətlərinə dair öhdəliklər də qeyri-konstitusional sayılmalıdır.

Konstitusiya Məhkəməsi, həmçinin bu komissiyaların fəaliyyətinin nəticəsində Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədinin ayrı-ayrı hissələrinin artıq həyata keçirilmiş sərhəd delimitasiyası ilə bağlı konstitusiyaya uyğunluq məsələsini tamamilə gözardı etmişdir, yəni hüquqi tətbiq praktikasını qiymətləndirməmişdir. Bu, o halda baş vermişdir ki, bu delimitasiya Ermənistan tərəfdən Konstitusiyada nəzərdə tutulmayan və Konstitusiya və ya hər hansı bir qanunla belə səlahiyyətə malik olmayan orqan tərəfindən həyata keçirilmişdir, yəni qeyri-konstitusional bir şəkildə, həmçinin Əsasnamənin ratifikasiyasından əvvəl, yəni heç bir hüquqi əsas olmadan baş vermişdir.

Bununla da Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsi “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya qanununun 63-cü maddəsinin 1-ci hissəsinin tələbini birbaşa pozmuşdur. Həmin maddə Konstitusiya Məhkəməsini hər hansı hüquqi aktın konstitusiyaya uyğunluğunu müəyyən edərkən, yalnız həmin aktı deyil, həm də formalaşmış hüquqi tətbiqetmə praktikasını qiymətləndirməyə məcbur edir. Bu, həmçinin ratifikasiyaya təqdim olunan beynəlxalq müqavilədə müəyyən edilmiş öhdəliklərə də aiddir, çünki onlar da hüquq normaları şəklində ifadə olunur.

2.2. Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiya baxımından əsas əhəmiyyət kəsb edən məzmunlu məsələləri açıq şəkildə kənara qoymuşdur. O özünü məhdudlaşdırmaq üçün anti-konstitusion və özbaşına bir üsuldan istifadə edərək yalnız Konstitusiyanın preambulasına, xüsusən də, Ermənistanın Müstəqilliyi haqqında Bəyannaməsinə (bundan sonra – Bəyannamə) istinad etməklə Əsasnamədə qeyd olunan öhdəliklərin qiymətləndirilməsi ilə məhdudlaşmışdır. Bununla yanaşı, Konstitusiyanın bir sıra əsas normativ göstərişlərini görməzdən gəlmişdir.

Üstəlik, Konstitusiyanın preambulasının təhlilinə qətiyyən ehtiyac yox idi, çünki Konstitusiya Məhkəməsinin fikrincə, Bəyannamənin hansı sözünün Əsasnamənin ratifikasiyasına problem yaratdığı aydın deyil.

Konstitusiyanın preambulasına gəldikdə isə, Konstitusiya Məhkəməsi Bəyannamənin normativ əhəmiyyətini qəbul edilməz və hüquqi baxımdan çətin izah olunan əsaslandırmalarla dəyərsizləşdirmişdir. Konstitusiya Məhkəməsi belə nəticəyə gəlmişdir ki, Bəyannamədəki, lakin Konstitusiyada əks olunmayan müddəalar heç bir hüquqi əhəmiyyət daşımır. Bununla Məhkəmə yalnız Bəyannamənin hüquqi və tarixi əhəmiyyətini mənasızlaşdırmamış, onu sadəcə simvolik sənədə çevirmiş, həm də Konstitusiyanın preambulasını bu hissədə Konstitusiya müddəalarının şərhi üçün əsas kimi istifadədən məhrum etmişdir.

Konstitusiya Məhkəməsi Ermənistanın Müstəqillik Haqqında Bəyannaməsinin əhəmiyyətini müəyyən etmək üçün məntiqdən kənar bir üsuldan istifadə etmişdir. O, Bəyannamənin ayrı-ayrı müddəalarını Konstitusiyanın müddəaları ilə müqayisə edərək, “ziddiyyətlər və ya fərqlər[4]” aşkar etdikdən sonra Bəyannamənin normativ xarakterini dəyərdən salmışdır.

Konstitusiya Bəyannaməyə bütövlükdə qüvvədə olan bir sənəd kimi istinad etmir, əksinə, istinadı vasitəsilə Bəyannamədə təsbit edilmiş erməni dövlətçiliyinin əsas prinsiplərinə və ümummilli məqsədlərinə konstitusion normativ məzmun verir.

Bu baxımdan ilk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, Bəyannamə qüvvədə olan Konstitusiyanın qəbulu üçün motivlərdən biridir və Konstitusiyanın qəbulu üçün əsas kimi Konstitusiyanın preambulasına daxil edilmişdir.

Nəticə etibarilə, 1995-ci il, 2005-ci il və ya indiki redaksiyadakı Konstitusiyanın Bəyannamə ilə müqayisəsi ciddi metodoloji və məntiqi bir səhvdir, çünki Bəyannamə heç vaxt Konstitusiyanı əvəz etməyə iddialı olmamışdır.

Mən hesab edirəm ki, Bəyannamənin normativ xarakterinin görməzdən gəlinməsi müstəqillik prosesinin legitimliyini təhlükəyə ata bilər və hazırkı Ermənistan Respublikası üçün mövcud olan təhlükələrin artmasına səbəb ola bilər.

3. Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı Konstitusiyanın preambulasının mənasını və məqsədini təhrif edir, çünki preambulaya Konstitusiyada heç bir əsası olmayan belə bir şərh verilmişdir. Konstitusiya Məhkəməsinin verdiyi şərh, eyni zamanda, preambulanın hazırlanma/yaranma tarixinə də ziddir.

1995-ci ildəki Konstitusiyanın ilkin mətni 1990-cı il Ali Sovet tərəfindən yaradılan konstitusiya komissiyası tərəfindən hazırlanmışdır və həmin dövrdə Ali Sovetdəki siyasi qüvvələrin nisbətini əks etdirirdi. Hakim çoxluq milli məsələlərin Konstitusiyada birbaşa əks olunmasına qətiyyətlə qarşı çıxırdı, müxalifət isə tamamilə əks fikirdə idi. 1994-cü il aprelin 20-də həmin komissiyanın təqdim etdiyi Konstitusiya layihəsi Ali Sovetdə tələb olunan 2/3 səs çoxluğunu qazana bilmədikdən sonra, komissiya 1994-cü ilin iyununda, əsasən, müxalifət nümayəndələri ilə genişləndirildi. 1994-cü il oktyabrın 8-də genişləndirilmiş konstitusiya komissiyası Konstitusiyanın preambulasına dair geniş müzakirələrdən sonra, 19 lehinə və 1 bitərəf səslə Konstitusiyanın preambulası layihəsini qəbul etdi. Bu layihə kiçik redaksiya dəyişiklikləri ilə 1995-ci il iyulun 5-də Konstitusiyanın son mətni kimi daxil edildi (Konstitusiya genişləndirilmiş komissiyanın iclas protokolu, s. 70, səh. 12). Bu layihə, 1994-cü il aprelin 20-dəki əvvəlki Konstitusiya layihəsindən yalnız 1990-cı il avqustun 23-də qəbul olunmuş Bəyannaməyə istinad etməsi ilə fərqlənirdi. 1994-cü il oktyabrın 11-də “Ermənistan Respublikası” (orijinalı – Hayastani Hanrapetutyan) qəzetində dərc olunmuş rəsmi məlumatda bildirilirdi ki, konstitusiya komissiyasının çıxış edən üzvlərinin əksəriyyəti bu məsələnin ayrıca maddələr şəklində əks olunmasını məqsədəuyğun hesab etməmişdir.

Müzakirələrin nəticəsində komissiya üzvləri prinsipial razılığa gələrək, preambula layihəsinin yeni redaksiyada, Bəyannaməyə istinad etməklə yenidən redaktə etmək qərarına gəlmişlər. Bu rəsmi məlumatdan aydın olur ki, komissiya Müstəqillik Bəyannaməsinə istinadı Konstitusiyanın preambulasına daxil edərkən məqsəd sonrakı müddəalarda həmin ümummilli məqsədləri inkişaf etdirmək deyildi. Əksinə, komissiya Konstitusiyanın heç bir maddəsində milli məsələlərə toxunmaq istəmirdi və Bəyannaməyə istinad etməklə qeyd edirdi ki, ümummilli məqsədlərə dair bütün məsələlər həmin sənəddə əks olunmuşdur.

Konstitusiyanın preambulası “ümummilli məqsədlər”in mövcudluğunu müəyyən edir və bu məqsədlərin Bəyannamədə təsbit olunduğunu bildirir. Yəni, yalnız preambula şərhindən belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, həmin ümummilli məqsədlər Konstitusiyanın ayrılmaz bir hissəsidir.

Ermənistan Konstitusiyasının preambulasında Bəyannaməyə istinad edilməsi məqsədi çox aydın şəkildə komissiyanın 8 oktyabr 1994-cü il tarixli iclas protokolunda və 2 may 1995-ci il tarixində Ali Sovetə təqdim edilən Konstitusiya layihəsi ilə bağlı komissiyasının hesabatında qeyd olunmuşdur. Həmin hesabat komissiyanın tapşırığı ilə hüquq elmləri doktoru Vladimir Nazaryan tərəfindən təqdim edilmişdir. Hesabatda layihənin prinsipial əhəmiyyət kəsb edən müddəalarına toxunan Nazaryan xüsusilə qeyd etmişdir: “Birincisi, erməni xalqının real vəziyyətinin, onun əsas milli problemlərinin, xüsusən də, erməni məsələsi, erməni soyqırımının rəsmi tanınması, onun qınanması və nəticələrinin aradan qaldırılması tələbini əks etdirməkdir”. Bu, bəlkə də, ən çox mübahisə doğuran məsələyə uzunmüddətli müzakirələrdən sonra adekvat həll tapmaq mümkün oldu. Dövlətlərin konstitusiya təcrübəsində istifadə edilən bir üsul – istinadetmə (yəni Konstitusiyada başqa bir yuxarı akta istinad – red.)  tətbiq edildi və həmin məsələnin tam həllini əhatə edən başqa bir aktın Konstitusiyanın tərkib hissəsi kimi statusu təmin olundu. Bu cür mexanizm xüsusilə Fransa Respublikasının 1958-ci il Konstitusiyasında tətbiq edilmişdi. Həmin konstitusiya mətnində insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları ilə bağlı müddəalar olmasa da, preambulada 1789-cu il İnsan və vətəndaş əsas hüquqları bəyannaməsinə istinad edilir. Nəticədə, qeyd olunan bəyannamə Fransanın qüvvədə olan Konstitusiyasının ayrılmaz bir hissəsi statusunu qazanmış və onun məzmununun daxili bir hissəsinə çevrilmişdir. Komissiya erməni məsələsi və soyqırımının Konstitusiyada əks etdirilməsi məsələsini həll edərkən eyni yanaşmanı tətbiq etmişdir. Layihənin giriş hissəsində 1990-cı il Ermənistanın Müstəqilliyi haqqında Bəyannaməyə istinad təsbit edilmişdir. Bu məqsədlə, layihədə əsas götürülən “Biz, Ermənistan Respublikasının xalqı” ifadəsi, “Erməni xalqı, Ermənistanın Müstəqilliyi haqqında Bəyannamədə təsbit edilmiş fundamental prinsiplər və ümummilli məqsədləri əsas götürərək” ifadəsi ilə əvəz olunmuşdur ki, bu da Bəyannamənin mətnini Konstitusiya layihəsinin tərkib hissəsinə çevirmişdir. Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, Bəyannamədə təsbit edilən məqsədlər preambulaya daxil edildikdən sonra artıq Konstitusiyanın ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir və Konstitusiya komissiyasının onları dəqiqləşdirməyə nə məqsədi, nə də ehtiyacı olmuşdur.

Buna görə də, mənim qənaətimə görə, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı, Bəyannaməyə Konstitusiyanın preambulasında edilən istinadın əsas mənasını təhrif edir, faktiki olaraq preambuladan “... Bəyannamədə təsbit edilmiş fundamental prinsiplər və ümummilli məqsədləri əsas götürərək...” müddəasını yoxa çıxarır.

4. Konstitusiyaya və “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya Qanunua açıq-aşkar zidd olan bir vəziyyət kimi qiymətləndirmək lazımdır ki, Konstitusiya Məhkəməsi özünü əvvəlki qərarlarından birinin məcburiyyətindən (əvvəlki qərarındakı mövqeyinə zidd getmək – red.) azad edir. Bu, faktiki olaraq, həmin qərarın hüquqi qüvvəsini ləğv etməkdir və bunu konstitusiyaya uyğun olaraq müəyyən edilmiş proseduru yerinə yetirmədən həyata keçirir.

Beləliklə, SDO-1749 qərarının 3.4.1-ci bəndində Konstitusiya Məhkəməsi 2010-cu il yanvarın 12-də qəbul edilən SDO-850 qərarına istinad edir. Həmin qərarda Konstitusiya Məhkəməsi aydın şəkildə vurğulamışdır ki, “Ermənistan Respublikası və Türkiyə Respublikası arasında münasibətlərin inkişafı haqqında” protokolun müddəaları Ermənistan Respublikasının qanunvericilik və hüquqtətbiqetmə praktikasında, eləcə də dövlətlərarası münasibətlərdə, Ermənistan Konstitusiyasının preambulasına və Bəyannamənin 11-ci maddəsinin tələblərinə zidd olacaq şəkildə şərh edilə və tətbiq oluna bilməz” (vurğulama Konstitusiya Məhkəməsinə aiddir).

Yuxarıda qeyd olunanlar 2010-cu ildən etibarən Konstitusiya Məhkəməsinin Konstitusiyanın preambulası və Bəyannamənin müddəalarının Konstitusiyanın şərhi üçün əhəmiyyətini aydınlaşdırdığını göstərir. Bu nə qanunverici orqana, nə də hüquqtətbiqetmə praktikası ilə bağlı heç bir şəkildə erməni soyqırımının beynəlxalq tanınması məsələsində Ermənistan Respublikasının öhdəliklərindən kənara çıxmağa icazə vermir. Həmin məsələ ilə bağlı Bəyannamə normativ sənəd olaraq fəaliyyətini davam etdirir.

Bu məsələyə heç bir prosessual səbəb olmadan (Əsasnamənin və müraciət predmetinin erməni soyqırımı məsələsinə heç bir aidiyyəti yoxdur) müraciət edərək Konstitusiya Məhkəməsi hakimlərinin hazırkı əksəriyyəti müəyyən edib ki, əgər, onların fikrincə, Konstitusiya Məhkəməsi öz mövqeyini heç bir doktrinal təfsirlə əsaslandırmayıbsa, Konstitusiya Məhkəməsini bu və sonrakı qərarların qəbulunda məhdudlaşdıra bilməz (yəni spesifik məsələyə bağlı Məhkəmə doktrinal şərh ortaya qoymayıbsa və ya doktrinal şərh müəyyən həddə qədərdirsə, ancaq o hədlə məhdudlaşa bilər – red.).

Bu daha çox qeyri-adi “yanaşma”dır, hətta mənim qiymətləndirməmə görə, bu, heç bir şeydir (nə olduğu məlum deyil – red.), ən azı Konstitusiyanın 6.1, 167.3, 170.2-ci maddələrinin, habelə Konstitusiyanın müddəalarından irəli gələn “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiyaya Qanununun 61.3, 61.4-cü maddələrinin, eləcə də Konstitusiya Məhkəməsi qərarlarının dəyişdirilməsini tənzimləyən 68.16-cı maddənin tələblərinin pozulmasıdır.

Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları müraciət edənlərin bərabərliyinin təmini, özbaşınalıq hallarının qarşısının alınması və Konstitusiya Məhkəməsinin nüfuzunun qorunması baxımdan həm də Konstitusiya Məhkəməsinin özü üçün məcburi hüquqi qüvvəyə malikdir. Əgər Konstitusiya Məhkəməsi qanunla müəyyən edilmiş prosedurlar olmadan özünün hər hansı bir qərarının məcburiyyətindən “azad olursa”, bu, birincisi, özbaşına qərar qəbul edilməsi deməkdir; ikincisi, səlahiyyətlərin aşılmasıdır; həmçinin konstitusional ədalətin nüfuzunun zədələnməsidir.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, SDO-1749 qərarının 3.7-ci bəndi ilə Konstitusiya Məhkəməsi müəyyən etmişdir ki, “Konstitusiya Məhkəməsinin bu qənaəti artıq Bəyannamənin preambulasında təsbit olunmuş 1989-cu il 1 dekabr tarixli Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağın birləşməsi haqqında qərarına əsaslanmaq müddəasına dair bu qərarın 2-ci bəndində qeyd olunan məsələnin həlli üçün əlavə araşdırma aparılmasına ehtiyacı aradan qaldırır”. Konstitusiya Məhkəməsi öz konstitusional missiyası çərçivəsində özünü belə qəbul edilməz nəticələrlə və aidiyyəti olmayan qərarlarla kifayətlənməyə səlahiyyətli deyil. Konstitusiya Məhkəməsinin konstitusional missiyası və səlahiyyətləri Konstitusiyada aydın şəkildə müəyyən edilmişdir, fəaliyyət qaydası isə həm Konstitusiya, həm də “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya Qanunu ilə tənzimlənir.

5. 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsi özü-özlüyündə Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası üçün beynəlxalq hüquqi baxımdan heç bir öhdəlik yarada bilməzdi. Bu yalnız o halda mümkün olardı ki, Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası, Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) yaradılması haqqında sazişi əsaslandıran Alma-Ata Protokolunu və Minsk müqaviləsini lazımi daxili prosedurlara uyğun olaraq ratifikasiya etmiş olsunlar.

Azərbaycan Respublikası Alma-Ata Protokolunu və Minsk müqaviləsini 1993-cü il sentyabrın 23-dək ratifikasiya etməkdən imtina etmişdir. Azərbaycan Respublikasının o zamankı prezidenti A.Mütəllibov tərəfindən imzalanmış sənədlərin hüquqi qüvvəyə minməsi üçün Azərbaycan Respublikası parlamenti ya Alma-Ata Protokolunu, ya da MDB-nin yaradılması haqqında sazişi ratifikasiya etməli idi. Lakin Azərbaycan Respublikası parlamenti 1992-ci il oktyabrın 7-də MDB sazişinin ratifikasiyasını birbaşa olaraq rədd etmişdir. Azərbaycan MDB-yə dair mövqeyini yalnız 1993-cü ilin payızında dəyişmişdir. 1993-cü il sentyabrın 20-də Azərbaycan Respublikası parlamenti “Azərbaycan Respublikasının Müstəqil Dövlətlər Birliyinə qoşulması haqqında” qərar qəbul etdi. Bu qərarla Azərbaycan Respublikası həm Müstəqil Dövlətlər Birliyinə (MDB), həm də MDB-nin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına qoşulurdu. Qərarın 3-cü bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə bu qərardan irəli gələn zəruri tədbirləri həyata keçirmək təklif olunurdu. Bu qərarın icrası olaraq, bir neçə gün sonra, 1993-cü il sentyabrın 24-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.Əliyev Moskvada 1991-ci il dekabrın 8-də Belarus, Rusiya Federasiyası (RSFSR) və Ukrayna tərəfindən Minskdə imzalanmış sazişə əlavə protokolu və Alma-Ata Bəyannaməsini imzaladı. H.Əliyev tərəfindən Alma-Ata Bəyannaməsinə qoşulma barədə imzalanmış sənədin məzmunu belədir: “Bununla Azərbaycan Respublikasının 1991-ci il dekabrın 21-də Alma-Atada keçirilmiş Müstəqil Dövlətlər Birliyinə üzv dövlətlərin başçılarının Şurasının iclasında qəbul edilmiş Alma-Ata Bəyannaməsini imzalaması faktı təsdiq edilir”. Azərbaycan baxmayaraq ki, 1991-ci il dekabrın 21-də A.Mütəllibov Alma-Atada MDB sazişinə əlavə protokolu imzalamışdı, MDB-yə üzv dövlət statusunu yalnız 1993-cü il sentyabrın 24-də əldə etmişdir. Buna görə də 1993-cü il sentyabrın 24-dək Azərbaycan Respublikasının iştirakı ilə bağlı MDB çərçivəsində qəbul edilmiş heç bir sənəd MDB-yə üzv dövlətləri üçün hüquq və ya öhdəlik yarada bilməzdi. Beləliklə, 1991-ci il dekabrın 21-də MDB üzv dövlətləri arasında imzalanmış Alma-Ata Bəyannaməsi 1993-cü il sentyabrın 24-dək MDB üzv dövləti olmayan Azərbaycan Respublikası ilə bağlı Ermənistan Respublikası üçün heç bir beynəlxalq-hüquqi öhdəlik yarada bilməzdi[5].

Beləliklə, 1991-ci il dekabrın 21-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Mütəllibov tərəfindən imzalanmış sənədlər, Azərbaycanın MDB-yə üzvlüyü və həmin çərçivədə Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq-hüquqi öhdəlikləri baxımından heç bir hüquqi əhəmiyyət kəsb etmir. Bununla belə, hətta Azərbaycan Respublikası MDB protokolunu və sazişini lazımi daxili prosedurlara uyğun olaraq ratifikasiya etsəydi belə, bu, Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında sərhədlərin tanınması məsələsinə heç bir təsir göstərməzdi. 1991-ci il dekabrın 21-də qəbul edilən Bəyannamədə MDB üzv dövlətlərinin bir-birinin mövcud sərhədlərini tanıması barədə heç bir qeyd yoxdur. Nə ərazi bütövlüyünün, nə də sərhədlərin toxunulmazlığının tanınması və hörmət edilməsi ilə bağlı müddəalar MDB üzv dövlətləri arasında mövcud sərhədlərin harada keçdiyi və hansı əraziləri əhatə etdiyi məsələsi ilə bağlıdır.

MDB üzv dövlətləri arasında sərhədlərin tanınması yalnız 1993-cü il yanvarın 22-də qəbul edilmiş MDB Nizamnaməsi ilə həyata keçirilmişdir. Ermənistan Respublikası üçün bu Nizamnamə 1994-cü il martın 16-da qüvvəyə minmişdir, Azərbaycan üçün isə 1993-cü il dekabrın 14-dən tətbiq olunmuşdur.

Beləliklə, Nizamnamənin giriş hissəsinin ikinci bəndinin birinci cümləsində qeyd olunan Alma-Ata Bəyannaməsi Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında dövlət sərhədinin müəyyənləşdirilməsi prosesinin əsas prinsipi ola bilməz.

Nizamnamənin preambulasının ikinci bəndinin ikinci cümləsində nəzərdə tutulan 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinin əsas prinsipinin dəyişdirilməsi imkanına gəlincə, bu, siyasi baxımdan yalnız Azərbaycan Respublikası üçün faydalıdır, hüquqi baxımdan qeyri-müəyyəndir və Azərbaycan Respublikasının rəhbərinin ekspansionist istəkləri Ermənistan Respublikasının ərazi bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxara bilər.

6. Əsasnamənin 4.1-ci bəndinə əsasən:

“Əsasnamənin 4.1-ci bəndinə əsasən, Komissiyalar sərhədin müəyyən edilməsi öhdəliklərini yerinə yetirərkən aşağıdakı məqsədlər üçün sərhəd keçidinin optimallaşdırılması imkanlarını nəzərdən keçirə və prosesin meyarlarını və formalarını razılaşdıra bilərlər:

1) Sərhədboyu yaşayış məntəqələrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

...”

Konstitusiya normalarının sistemli təhlili nəticəsində Konstitusiya mənasında ayrıca yaşayış yerinin təhlükəsizliyi kimi bir şeyin olmadığını və hər bir yaşayış məntəqəsinin təhlükəsizliyinin artıq dövlət təhlükəsizliyi məsələsi olduğunu hesab etmək əsaslıdır. Bunun qorunması isə dövlətin vəzifəsidir.

Konstitusiyanın 14-cü maddəsinə görə: “Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələri Ermənistan Respublikasının müdafiəsini, təhlükəsizliyini, ərazi bütövlüyünü və sərhədlərinin toxunulmazlığını təmin edir/qoruyur”.

Hesab edirəm ki, Əsasnamənin 4-cü bəndində qeyd olunan, keçidin optimallaşdırılması imkanlarını və koordinasiya prosesinin standartları və formalarını müəyyən edən müddəanın mütləq şəkildə deyil, yalnız sərhədyanı yaşayış məntəqələrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin mümkün məqsədi kimi nəzərdən keçirilməsi Konstitusiyanın 3-cü maddəsi[6] ilə birlikdə Konstitusiyanın 14-cü maddəsinə ziddir.

7. Əsasnamənin 5.1-ci bəndinə əsasən, “Razılaşdırılmış sərhəd xətlərinin ayrı-ayrı hissələri / tərəfləri üzrə demarkasiya tədqiqatlarını davam etdirmək, hər belə ayrı hissə / tərəf üzrə bəyanat tərtib etmək və nəhayətində demarkasiya tədqiqatlarını başa çatdırmaq” Ermənistan Respublikasının üzərinə götürdüyü öhdəliklərdəndir.

Qeyd olunan tənzimləmə (razılaşdırılmış hesab olunması ilə bağlı) normativ əhəmiyyət kəsb edə bilər yalnız o halda ki, bu razılaşdırılmış hissələrdə artıq faktiki dəyişikliklər baş vermiş olsun. Yəni, müəyyən hissələr razılaşdırılmış hesab edilsin və onlarda hüquqi mülkiyyətin faktiki olaraq ötürülməsi həyata keçirilsin. Hər hansı əks şərh bu tənzimləməni obyektiv olaraq etibarsız edir. Qeyd olunan təfsir həmçinin Beynəlxalq Müqavilələrin Hüququna dair Vyana Konvensiyasının 32-ci[7] və ondan sonrakı maddələrindən (xüsusilə tərəflərin əvvəlki tərcübəsi ilə) irəli gəlir.

Nəticədə qeyd olunan tənzimləmə yekun müqavilənin razılaşdırılması və imzalanmasına qədər olan dövrdə daxili proseslər vasitəsilə onun məcburiliyinin təsdiqini (ratifikasiya, o cümlədən mümkün referendum[8]) təmin edir ki, bu da illərlə davam edə bilər və ya heç baş verməyə bilər. Bu müddət ərzində artıq Ermənistan Respublikasının ərazisinin faktiki dəyişdirilməsi həyata keçirilə bilər[9].

Qeyd olunan tənzimləmə Ermənistan Respublikası Konstitusiyasının 205-ci maddəsinə ziddir. Həmin maddəyə görə Ermənistan Respublikasının ərazisində hər hansı bir dəyişiklik (müvəqqəti və ya daimi olmasından, dəyişən ərazinin ölçüsündən, faktiki razılaşma prosedurundan asılı olmayaraq) referendum vasitəsilə həll edilməlidir. Eyni maddənin 2-ci hissəsinə əsasən, belə bir referendumun keçirilməsi barədə qərarı hökumətin təklifi ilə parlament qəbul edir və qərar millət vəkillərinin ümumi sayının çoxluğunun səsi ilə təsdiq edilməlidir (yəni belə bir qərarın qəbul edilməsi üçün hökumətin təklifi, parlamentin referendum təyin etmə qərarı və artıq keçirilmiş referendumun nəticələri tələb olunur).

Bununla belə, Əsasnamənin 5.1-ci bəndinə əsasən, Ermənistan Respublikasının ərazisinin dəyişdirilməsi həm Hökumətdən, həm Konstitusiya Məhkəməsindən, həm də Milli Məclisdən yan keçməklə, hətta daha çox, heç bir referendum keçirməməklə həyata keçirilə bilər.

Konstitusiyanın 205-ci maddəsinə zidd olmasından əlavə, bu tənzimləmə (razılaşdırılmış ərazilərlə bağlı yurisdiksiyanın (suverenliyin faktiki ötürülməsini) nəzərdə tutduğu üçün) potensial olaraq Konstitusiyanın 3-cü maddəsinə və Konstitusiyanın 2-ci bölməsində təsbit olunmuş bir sıra əsas hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsi üçün təşkilati mexanizmlərə, hətta onların məhdudlaşdırılmasına təhlükə yarada bilər.

Əsasnamə Ermənistan Respublikasının ərazisinin dəyişdirilməsi halında (istər müəyyən ərazilərin Ermənistan Respublikasına, istərsə də Ermənistan Respublikasının müəyyən ərazilərinin Azərbaycan Respublikasına keçməsindən asılı olmayaraq) vətəndaşlıq, mülkiyyət və vətəndaşların əsas hüquqlarının qorunması məsələlərinin necə tənzimlənəcəyini heç bir şəkildə müəyyən etmir. Bu məsələlərin yekun müqavilə ilə tənzimlənəcəyi güman edilir, lakin belə bir müqavilə hazırda mövcud deyil. Hazırkı tənzimləmə (Əsasnamə, 5.1) isə həmin məsələlərin həllinə qədər faktiki olaraq suverenliyin ötürülməsini (ərazinin dəyişdirilməsini) həyata keçirməyə imkan verir.

Nəzərə alaraq ki, Ermənistan Respublikası daxili prosedurlara əməl etmədən Syunik və Tavuş mərzlərində əraziləri Azərbaycan Respublikasına təhvil vermişdir, Konstitusiya Məhkəməsi Əsasnamənin 5.1-ci bəndinin konstitusiyaya uyğunluğunu bu konstitusiyaya zidd praktikaya əsaslanaraq qiymətləndirməli idi, lakin bu, edilməmişdir. Buna əsasən, Konstitusiya Məhkəməsi həm də “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Konstitusiya qanununun 74-cü maddəsinin 7-ci bəndinin tələbini yerinə yetirməlidir, yəni “Əgər beynəlxalq müqavilə Ermənistan Respublikasının suveren hüquqlarına ciddi şəkildə təsir edirsə, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarının yekun hissəsində bu barədə müvafiq qeyd olmalıdır”. Bu da yerinə yetirilməmişdir.

Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, mən qərarın əsaslandırıcı hissəsi ilə razı olmadığımı bildirirəm və hesab edirəm ki, Əsasnamə Konstitusiya Məhkəməsində müzakirəyə çıxarılmamalı idi. Məzmun baxımından isə Əsasnamədə təsbit olunmuş öhdəliklər Konstitusiyaya ziddir.

Qeyd:

Konstitusiya Məhkəməsinin tərkibinin əksəriyyəti Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsi ilə əlaqədar “konstitusion ikihakimiyyətlilik” təhlükəsi görür və hesab edir ki, bu “ikihakimiyyətlilik” Bəyannaməni “öz uşağını udan valideyn”ə[10] çevirəcək. 

Hesab edirəm ki, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında belə ifadələrin istifadəsi məqbul deyil və onlara xas xüsusiyyət də deyil.

Əgər SDO-1749 qərarı ilə qəbul edilmiş yanaşma budursa, onda mənim etirazım bu cürdir: Konstitusiya Məhkəməsinin heç bir tərkibi heç bir dövrdə Ermənistanın Müstəqilliyi haqqında Bəyannaməni “udmağa” səlahiyyətli deyil.

ERMƏNİSTAN RESPUBLİKASI

KONSTİTUSİYA MƏHKƏMƏSİNİN HAKİMİ: _________________ H. TOVMASYAN

7 OKTYABR 2024-CÜ İL.

[1] LL.M. candidate in Public Law / University College London / siyavush.bagirov2024@outlook.com

[2] Redaktordan qeyd: Tərcümədə uzunçuluq olmaması üçün bu abzas xülasə şəklində tərcümə edilmişdir.

[3] Ermənistan Respublikası Konstitusiyası, maddə 146.4: “Hökumətin səlahiyyətləri Konstitusiya və qanunlarla müəyyən edilir. İcra hakimiyyətinə aid olan, dövlət idarəetmə orqanlarının və ya digər yerli özünüidarə orqanlarının səlahiyyətinə aid olmayan məsələlər Hökumətin səlahiyyətlərinə aiddir”.

[4] Redaktordan qeyd: Bu söz hər iki cür tərcümə olunduğundan hər ikisi tərcümə mətnində istifadə edilmişdir.

[5] Redaktordan qeyd: H.Tovmasyan bu abzasın müvafiq hissələrində müvafiq linkləri (linklərin orijinallığı qorunmuşdur) rəyə yerləşdirmişdir – URL: http://www.e-qanun.az/framework/7797; http://www.meclis.gov.az/?/az/topcontent/60; http://cis.minsk.by/reestrv2/doc/6#text; https://cis.minsk.by/site/about-cis. Алма-Атинская Декларация (21 декабря 1991 года).

[6] Redaktordan qeyd: Ermənistan Konstitusiyasının 3-cü maddəsində (xüsusilə də, 3.2) insan hüquq və azadlıqlarının qorunması dövlətin vəzifəsi elan edilmişdir.

[7] Vyana Konvensiyası, 1969. Maddə 32: Əlavə təfsir vasitələri. 31-ci maddənin (təfsirin ümumi qaydası – red.) tətbiqindən irəli gələn mənanı təsdiq etmək və ya 31-ci maddəyə uyğun olaraq təfsir aşağıdakıları ifadə edərkən mənanı müəyyən etmək məqsədilə əlavə təfsir vasitələrinə, o cümlədən müqavilənin hazırlıq materiallarına və onun bağlanılması vəziyyətinə müraciət etmək olar: a) mənanı ikimənalı və ya qeyri-müəyyən edir; və ya b) aşkar şəkildə məntiqsiz və ya ağlabatan olmayan nəticəyə səbəb olur.

[8] H.Tovmasyanın bu hissə üzrə qeydi: “Buna misal kimi 1990-cı ildə imzalanmış, lakin indiyədək daxili razılaşma (ratifikasiya) proseslərindən keçməmiş Berinq dənizinin delimitasiyası haqqında SSRİ-ABŞ sazişini (Beyker-Şevardnadze sazişi adlanır) göstərmək olar”. Redaktordan qeyd: Bu hissədə H.Tovmasyan qeyri-mötəbər mənbə hesab edilən rusdilli vikipediyaya müraciət etmişdir.

[9] H.Tovmasyanın bu hissə üzrə qeydi: “Belə bir vəziyyət artıq Tavuş mərzinin (Mərz Ermənistanın ən böyük inzibati-ərazi vahidləridir – red.) bir sıra icmalarına aid olan ərazilərdə mövcuddur. Ermənistan Respublikasının ərazisinin dəyişdirilməsi daxili prosedurların, o cümlədən Ermənistan Respublikası tərəfindən verilmiş mülkiyyət şəhadətnamələri və mövcud kadastr xəritələrinin ləğv edilmədən, hüquqi əsas və proses olmadan baş vermişdir.

[10] Redaktordan qeyd: Bu ifadənin ən təkmil tərcüməsi ingilis dilindəki “child-devouring parents” ifadəsidir. Burada da ifadə, təbii ki, məcazi mənalıdır – həmin ifadə çərçivəsində öz uşağının inkişafına mane olan, onların həyatını və kimliyini gözardı edən ata-ana başa düşülür. Konstitusiya Məhkəməsi də belə əsaslandırmışdır ki, əgər Konstitusiyanı Bəyannamədən asılı hala salmış olsaq, onda hər şey ona uyğunlaşmalı olar və Konstitusiyanın özü (yəni uşaq) Bəyannamədən (yəni ata-anadan) müstəqil şəkildə inkişaf edə bilməz.