Украина

Украина
Україна


Пайдах	Герб

Гимн: Ще не вмерла України ні слава, ні воля

Кьилин шегьер:

Киев

Шегьерар:

Киев, Харьков, Днепропетровск, Одесса, Донецк^[1], Запорожье, Львов, Кривой Рог

Аслутуширвал:

1991 йисан 24 август (ССРГдилай)

ЧӀал:

украин чӀал

Идара авунин тегьер:

Президентвилинни-парламентвилин республика

Кьил:

Владимир Зеленский (2019 йисан 20 майдалай)

Майдан:

559 404 км² (48-лагьай)

· Цин кьадар %:

7

Агьалияр:

37 289 000^[2]^[3] кас (28-лагьай)

· Агьалийрин чуькьуьнвал:

64,66 кас/км²

Пул:

Украинадин гривна

КъВБ:

576,11 млрд. $ (40-лагьай)

· АСКА КъВБ:

3 980 $

ИПВИ:

0,779 (74-лагьай)

Домен:

.ua, .укр^[4]

Телефондин код:

380^[5]

Сятдин чӀул:

UTC+2

Украина (Україна) — РагъэкьечӀдай Европадин гьукумат.

Агьалияр — 37 289 000 кас (2019 йисан).

Кьилин шегьер — Киев.

Административвилинни — чилерин паюнар: 26 область, республикавилик талукь тир шегьер — Киев. Крым зуростровдин чӀехи пай Урусат Федерациядинни, гьуьжет алай чилера контролвал кьиле тухузвай, Украинадин арада гьужет ийизвай кар я. Урусатдин Федерациядин федератив къурулушдив кьурвал, Крымдин чилерал Урусат Федерациядин субъектар ала — Крым Республика ва федерациядин мана-метлеб авай Севастополь шегьер. Украинадин административни территориал паюниз килигна, Крымдин чилерал Украинадик квай Крым Автоном Республика ва кьетӀен статус гвай Севастополь шегьер ала.

Чилерин майдан — 603 628 (Крым кваз) / 559 404 (Крым, ДХР, ЛХР авачир) км². Кьибле патай ЧӀулав ва Азов гьулерин ятари кьунва.

ТӀварцин этимология

Вирина ва гьакӀни Украинадани виридалайни гегьенш ва макьи версия ам я ки, вириславян чӀалал «оукраина» къерехда авай чка лагьай, славян халкьарин Русь гьукуматда кардик квай гаф тир. Сифте яз ин гаф 1187 йисуз Переяславян ханвалдиз талукь тир, гуьгъуьнлай урусрин маса ччилериз (кьетӀендиз Украинадалай яргъара авай ччилериз) «оукраина» лугьузвай.

Ччилинмикит

Тарих

Лап дегь бере

Homo къебиладин векилар сифте яз Украинадин ччилера 1 миллион йис идлай вилик гьасил хьанва. Археологрин фикирдай Украинадиз абур Вилик патан Азиядай Балкандлайни Юкьван Европадлай атанай. Украинадин ччилерин майданда, сифте палеолитдин инсанрин яшамишзавай 30 пунар жагъурнавай, абурикай виридалайни цӀурубур Закарпатьеда авай пгт Королёво, Донецк областьда авай Амвросиевки ва Хмельницк областьда авай Лука-Врублевицка я.^[6]

Неандерталар гилан Украинадин ччилериз 150 агъзур йис идлай вилик^[7], ва кроманьонар 30 агъзур йис идлай вилик атанвай.

Ч.э. VII виш йисуз Юкьван Азиядай иниз атанвай иран халкь Скифри чулра яшамиш жезвай киммерийяр чукурна чпи абрин чка кьунвай. Тахминан гьа чӀавузни Кефер Причерноморьеда грекри садлагьай колониярин бине эцигиз эгечӀнай. Гьисабзава ки, Украинадин ччилерал садлагьай гьукумат скифри туькӀуьрнавай. Ч.э.вилик 200 йисан мукьвара сарматри скифар чуькьвена акъуднай. Ч.э. III виш йисуз кеферни — рагъакӀидай патай Украинадиз готар куьч жезва, ва ина чпиз Ойум тӀвар авай — скифрин гьукуматдилай гуьгъуьнлай Украинада кьведлагьай гьукумат арадал гъизва.

375 йисуз Азиядин дериндай атанвай гуннри готар кӀиник ктуна, ва готар Дунайдлай анихъ Рим империядиз кьуч жезва, гьина абури чпин кралвалар туькӀуьрзава. Гуьгъуьнлай, римвийрин ва абуриз куьмек ийизвай кӀеретӀрин пара вигьинрикай гуннрин пачагьвал вичин кьуват фад квадарна чукӀанва.

V виш йисан эхирда Украинадин ччилериз славян тайифариз талукь тир антринни склавинри винизвал ийизвай. ТӀимил вахтунлай Украинадин чапла къерехни Таврия ччилер Хазар каганатдин аслувилик гьатзва.

Украинадин кеферни — рагъакӀидай патар, славян халкьар гьасил хьайи мумкин тир чкаяр я.

Агъзур йисарин эхирра Украинадин ччилера авай славян тайифариз ибур талукь тир: полянар, древлянар, северянар, бужанар, тиверар, уличар, волынянар ва масабур.

Киевдин Русьдин бере

Асул макъала: Киевдин Русь

IX-Х виш йисара новгороддин князь Олегди, днепропетровскдин ччилер Хазар каганатдиз гузвай харжуникай ада авурла, а ччилера кьилин шегьер Киев хьанвай, Рюриковичар династиядин гьукумдик квай дегьурусрин Киевдин Русь гьукумат арадал атана.

Святославди гьукумвал тухузвай чӀавуз Киевдин Русьдихъ вири рагъэкьечӀдай славян халкьар акатзава, ва Балканризни Хазариядиз яракьвилин вигьинар кьилиз тухузвай.

988 йисуз киевдин князьди Владимир Святославича православиядин христианвал кьабулзава. Адан хва Ярослав Мудрый авай чӀавуз Киевда ибадатханаяр, улубханаяр эцигзавай ва «Урусатдин гьакьикьат» — къанунрин кӀватал басма ийизвай.

Ярославди печенгар барбатӀ авурла кьулухъ XI виш йисуз Украинадин чуьлериз куманар куьч жезва ва Русьдин кьибле сергьятриз гьамишан вигьинар ийизва. Ярославдин кьиникькай кьулухъ Киевдин Русьдин гьар областьдин князьрин арада къенепатан дявеяр эгечӀзава. Куьчери халкьарин вигьинрикай чеб хкудун паталай, славянрин чӀехи пай Кеферни - РагъэкьечӀдай Русьдиз куьч жезва, гьина Юрий Долгорукийдин гъилик абури пара цӀийи шегьерар эцигиз гегьеншарзавай. Гьа 1169 йисуз Владимирда чӀехикнязьвилин юкь бинеламиш жезва, гуьгъуьнлай иниз митрополит Масксим кьуч жезва.

1237—1241 йисара Бату хандин ягъундилай кьулухъ, тараш хьайи Киевдиз баябанвилер галукьзава ва шегьер владимирдин князьрин гьукумдиз физва.

Казаквал

Асул макъала: Запорожьедин Сечь

XV виш йисара гилан Украинадин кьибле патар ичӀи, баябан хьайи, куьчери тушир жемятар галачир ЧӀуру ник тӀвар авай ччилер тир. Юкьван Приднепровьедай Никиз гьахьдай кьетӀен жуьредин «варар» днепрдин рагар тир — гилан Днепропетровскдинни Запорожьедин юкьва авай Днепр вацӀун авахьун кьве кӀарна фидай тӀебии суван къванцин жинсинин экьечӀунар. Рагарилай агъа пата, Днепр хилериз ччара жезвай, гзаф кьадарда вирер, заливар, проливар, гъедерни ничхирар бул хьайи чкаяр гьасиларзавай, гьина инсанриз чуьнуьх жез ва чеб хуьз пара къулай тир. Гьа чӀавуз Речь Паспалитаядин ччилерай катзвайбурун кӀеретӀар арадал кьвез эгечӀзавай, ва гьар сад иниз вичин себебралди кьвезвай^[8].

Гьа ксари чпиз казакар лугьузвай ва кьетӀендиз гъуьрчехъанвилихъ, гъедер кьунрихъ, лежбервилихъ, маса гунрихъ ва дяведин крарихъ алакьнавай. Казакар са миллетдиз талукь тучир. Сифте яз казакрин тӀвар 1492 йисуз кьунвай, кхьинра кхьенвай ки христиан — казакар (киевлянар ва черкасар) Днепр вацӀун сивик туьркверин гимидиз вигьин авунай.

Речь Посполитайдин диндин ва жемятвилин зулумрикай, Запорожьедин Сечь гьукуматдин аксиниз женг тухузвай чка хьана. XVI виш йисан эхирда казакрин къарагъунрин кьадар гзаф хьана. Ва полякринни полякар хьанвай украинадин магнатрин кьуватдалди абур са къайдада басмишна секинарзвай. Виридалай гзаф агалкьунриз агакьнавай къарагъун, 1648—1654 йисара хьайи Хмельницкидин къарагъун я. Ин къарагъундин нетижада автономиядин кьилдин гьукумат — Гетманщина гьасил хьанва, ва польякрин гьукумдизни чӀехи телефвал акуьна. Кьилдиз женг тухуз четинвиляй ва вичиз куьмек ийизвай крымдин хандиз ихтибар авачирвиляй, Богдан Хмельницкийди Переяслав мешверада Урусат царстводин раятвал кьабулна, гьавиляй гугъуьнлай 1654 йисуз Урусринни-полякрин дяве эгечӀна.

Ксар

Халкьар

Украинадин агьалидин юкьван къалинвал — 74,77 ксар./км².

Агьалидин кьадардин масакӀавилин динамика:

йис	халкь	шегьерар	шегьерар (%)
1700	5 887 000	58 000	0,9
1750	7 061 000	71 000	1
1800	8 469 000	164 000	1,9
1850	11 523 000	607 000	5,2
1890	20 525 000	2 412 000	11,7
1897	23 430 500
1900	24 950 000	3 590 000	14,3
1913	35 209 800	6 790 100	19,3
1920	25 605 000
1922	26 230 000	5 240 000	20,0
1926	29 227 700	5 672 700	19,4
1930	29 617 000	7 766 000	26,2
1933	31 901 400
1939	40 468 800	13 569 000	33,5
1940	41 458 000
1941	41 965 000
1944	33 534 000
1950	36 774 854
1960	42 468 600
1970	47 126 500	25 688 600	54,5
1980	49 952 500
1989	51 706 700	34 587 600	66,9
1990^[9]	51 838 500	34 869 200	67,3
1991	51 944 400	35 085 200	67,5
1995	51 728 400	35 118 800	67,9
2000	49 429 800	33 338 600	67,4
2005	47 280 800	32 009 300	67,7
2010	45 962 900	31 524 800	68,6
2011	45 778 500	31 441 600	68,7
2012	45 633 600	31 380 900	68,8
2016	42 488 512	29 585 000	69,2
2019	37 289 000

Авай халкьар: украинар (80,7 %), урусар (14,8 %), белорусар (0,7 %), молдоваяр (0,5 %), болгарар (0,4 %), венграр (0,3 %), полякар (0,3 %), румынар (0,3 %), чувудар (0,2 %), эрменар (0,2 %), грекар (0,2 %), татарар (0,2 %), ва мас. (1,2 %).

ЧӀалар

2001 йис:

№	чӀал	халкьар	халк. %
1	украин чӀал	32577468	67,53
2	урус чӀал	14273670	29,59
3	крымдин татар чӀал	228373	0,47
4	молдав чӀал	181124	0,38
5	венгр чӀал	149431	0,31
6	румын чӀал	138522	0,29
7	болгар чӀал	131237	0,27
8	белорус чӀал	54573	0,11
9	эрмен чӀал	50363	0,10
10	татар чӀал	25770	0,05
11	азербайжан чӀал	23958	0,05
12	гагауз чӀал	22822	0,05
13	къарачи чӀал	21266	0,04
14	поляк чӀал	18660	0,04
15	идиш	3213	0,007

Динар

Диндик кавайбурун пай — 75,9 %.

Диндай чӀехи пай христианар я.
Православие дин гвай кас 40 % (2010 йис)
- УПЦ — 34,9 %
- УПЦ КП — 21,7 %
- УАПЦ — 3,5 %
Католикар ва Грекрин-католикар
- Грекрин-Католикар — 10,7 %
- Католикар — 1,6 %
Мусурманар — 3,5 %
Иудаистар — 0,8 %

Атеистар — 24,1 %^[10]

Административ паюн

Баянар

↑ Донецк Халкьдин Республикадин шегьер я.
↑ На Украине сообщили о сокращении населения на 11,5 млн человек за 18 лет (урус). РБК (23 январь 2020). Ахтармишун 29 июль 2021.
↑ Крым авачир
↑ BBC Ukrainian — Новости, Украина получила кириллический домен «.укр» (укр.)
↑ Country Calling Codes — Telephone Area Codes For Ukraine
↑ Бойко О. Д. Історія України: Посібник. — К.: Видавничий центр «Академія», 2002. — С. 10. — 656 с.
↑ Бунятян К. П. На світанку історії : 15-ти томное изд / К. П. Бунятян. — К.: Альтернативи, 1998. — Т. 1. — С. 28. — 336 с. — (Україна крізь віки).
↑ Сечь Запорожская в БСЭ
↑ Госкомстат Украины — Население (на начало 1990—2011 гг.)(кьейи элячӀун)
↑ «Релігія і влада в Україні: Проблеми взаємовідносин»

ЭлячӀунар

Экология

Экологиядин сайтар

Политика

Медицина

Министерства охраны здоровья Украины

Кьиспес

Украина // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907. (урус)
История денежного обращения на Украине
История украинской культуры
Книга памяти Украины — электронная база данных о военнослужащих советской армии — уроженцах Украины, погибших во Второй мировой войне

Килигуниз лайих тир магьшур затӀарни чкаяр

О достопримечательностях Украины: что посмотреть и где остановиться
7 чудес Украины Архивация 10 апрель 2008 йисан.

Туризм

Горнолыжные курорты Западной Украины (Карпаты) Архивация 1 декабрь 2011 йисан.
Залюбити до смерті: Плюсы и минусы зеленого туризма

Алакьа

Почтовые индексы городов Украины Архивация 28 февраль 2017 йисан.

[1] Донецк Халкьдин Республикадин шегьер я.

[2] На Украине сообщили о сокращении населения на 11,5 млн человек за 18 лет (урус). РБК (23 январь 2020). Ахтармишун 29 июль 2021.

[3] Крым авачир

[4] BBC Ukrainian — Новости, Украина получила кириллический домен «.укр» (укр.)

[5] Country Calling Codes — Telephone Area Codes For Ukraine

[6] Бойко О. Д. Історія України: Посібник. — К.: Видавничий центр «Академія», 2002. — С. 10. — 656 с.

[7] Бунятян К. П. На світанку історії : 15-ти томное изд / К. П. Бунятян. — К.: Альтернативи, 1998. — Т. 1. — С. 28. — 336 с. — (Україна крізь віки).

[Сечь_Запорожская_в_БСЭ-8] Сечь Запорожская в БСЭ

[9] Госкомстат Украины — Население (на начало 1990—2011 гг.)(кьейи элячӀун)

[10] «Релігія і влада в Україні: Проблеми взаємовідносин»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]